Η σφαγή της Τιεν Αν Μεν και οι εξελίξεις του 1989 στην Ανατολική Ευρώπη
Το εργατικό κράτος που δημιουργήθηκε στην Κίνα μετά τη νίκη της επανάστασης το 1949 ήταν από την αρχή γραφειοκρατικά παραμορφωμένο, καθώς ο Μάο Τσε Τουνγκ και η ηγεσία του κινεζικού ΚΚ δεν στηρίχτηκαν ποτέ στην ελεύθερη πρωτοβουλία και αυτοοργάνωση των Κινέζων εργατών. Η αντίφαση ανάμεσα στη συλλογική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και στη διαχείρισή τους από ένα στρώμα γραφειοκρατών έθετε αξεπέραστα προβλήματα για μια χώρα αχανή και καθυστερημένη από κάθε άποψη. Ο Μάο προσπάθησε να αντιμετωπίσει την κατάσταση με φιλόδοξα όσο και αντιφατικά εγχειρήματα, όπως η ραγδαία και απότομη εκβιομηχάνιση («Μεγάλο Άλμα προς τα μπρος») και η λεγόμενη Πολιτιστική Επανάσταση, χωρίς όμως ιδιαίτερη επιτυχία. Τα προβλήματα που συσσωρεύονταν από τις γραφειοκρατικές παλινωδίες και τις αποτυχίες της οικονομικής πολιτικής άρχισαν να προκαλούν ρωγμές στο εσωτερικό του ΚΚ. Ήδη πριν από το θάνατο του Μάο (1976) είχε σχηματιστεί η πτέρυγα των «ανανεωτών», που συσπειρώνονταν αρχικά γύρω από τον Τσου Εν Λάι και αργότερα τον Ντενγκ Ξιάο Πινγκ, και που ζητούσαν ανοίγματα προς την «ελεύθερη αγορά». Μετά το θάνατο του Μάο και του Τσου Εν Λάι, ο Ντενγκ επικράτησε στην εσωκομματική διαμάχη και από το 1978 άρχισε να εφαρμόζει την πολιτική του. Αρχικά, επέτρεψε την περιορισμένη διείσδυση ξένων εταιριών και προώθησε την αποκέντρωση του οικονομικού σχεδιασμού, παραχωρώντας σημαντικές εξουσίες στους κατά τόπους διευθυντές. Η νέα πολιτική, παρότι οδήγησε σε ραγδαία οικονομική ανάπτυξη κατά τις αρχές της δεκαετίας του ’80, συνοδεύτηκε από μεγάλες σπατάλες πολύτιμων πόρων, που οφείλονταν στη χαλάρωση του κεντρικού οικονομικού σχεδιασμού και στον ανταγωνισμό μεταξύ των τοπικών γραφειοκρατών. Παράλληλα, άρχισαν να χάνονται ή να αμφισβητούνται βασικές κατακτήσεις της εργατικής τάξης, που είχαν θεμελιωθεί από την επανάσταση, ενώ γίνονταν μαζικές απολύσεις. Η κατάσταση αυτή γρήγορα προκάλεσε την αντίδραση των λαϊκών μαζών, παρά τη βάρβαρη καταστολή από το καθεστώς. Η διακίνηση παράνομων εντύπων από τις αρχές της δεκαετίας του ’80, κυρίως από φοιτητές και διανοούμενους, εξελίχθηκε από το 1986 και μετά σε μαζικές διαδηλώσεις, με όλο και μεγαλύτερη συμμετοχή εργατών.
Έλειπε μόνο η αφορμή για ένα ξέσπασμα που θα έθετε σε άμεση αμφισβήτηση τη γραφειοκρατική εξουσία. Αυτή δόθηκε τον Απρίλη του 1989, με το θάνατο του Χου Γιάο Μπανγκ, στελέχους του ΚΚ που είχε τη φήμη του πολιτικά φιλελεύθερου. Χιλιάδες φοιτητές συμμετείχαν σε διαδηλώσεις υπέρ της μνήμης του, ζητώντας ελευθερία του λόγου και των συγκεντρώσεων, κατάργηση της λογοκρισίας, το δικαίωμα ίδρυσης ανεξάρτητων συνδικάτων και τη λήψη μέτρων ενάντια στα προνόμια και τη διαφθορά της κρατικής και κομματικής νομενκλατούρας. Παρά την κυβερνητική απαγόρευση, 150.000 άνθρωποι διαδήλωσαν στο Πεκίνο την ημέρα της κηδείας του Χου, κρατώντας κόκκινες σημαίες και τραγουδώντας τη Διεθνή. Στο τέλος του Απρίλη, οι φοιτητές, μπροστά και στις απειλές του καθεστώτος για αιματηρή καταστολή, αποφάσισαν να οργανώσουν μαζικές εξορμήσεις σε χώρους δουλειάς για να ζητήσουν βοήθεια από τους εργάτες. Με τη συμμετοχή εργατών και ανέργων, οι διαδηλώσεις μαζικοποιούνταν συνεχώς και επεκτείνονταν σε όλη τη χώρα. Στα μέσα Μάη οι διαδηλωτές ανέρχονταν σε εκατοντάδες χιλιάδες και ξεκίνησαν απεργίες με κύριο αίτημα την ίδρυση ανεξάρτητων συνδικάτων. Στις 20 Μάη, το καθεστώς κήρυξε στρατιωτικό νόμο και συγκέντρωσε εκατοντάδες χιλιάδες στρατό για να καταπνίξει την εξέγερση. Ωστόσο, οι εργάτες και οι φοιτητές, στήνοντας οδοφράγματα ώστε να σταματήσουν το στρατό και να μπορέσουν να μιλήσουν με τους φαντάρους, πέτυχαν σε πολλές περιπτώσεις να συναδελφωθούν μαζί τους. Για αρκετές μέρες, η κυβέρνηση είχε χάσει τον έλεγχο και το κέντρο του Πεκίνου βρισκόταν στα χέρια των εργατών και των φοιτητών. Δυστυχώς όμως, η έλλειψη πολιτικής πείρας του κινήματος και μιας συγκροτημένης πολιτικής δύναμης που θα κατηύθυνε την ορμητικότητα των μαζών προς το στόχο της κατάληψης της εξουσίας επέτρεψαν στους γραφειοκράτες να ανασυγκροτήσουν τις δυνάμεις τους. Ένα τρομερό κύμα αντεπαναστατικής τρομοκρατίας σάρωσε ολόκληρη την Κίνα, με δεκάδες χιλιάδες φυλακίσεις και εκτελέσεις αγωνιστών, και κορυφώθηκε με τη σφαγή των φοιτητών από τα τανκς στην πλατεία Τιεν Αν Μεν του Πεκίνου, τη νύχτα της 3ης προς 4η Ιούνη 1989. Σε άλλες πόλεις, οι οδομαχίες συνεχίστηκαν για αρκετές μέρες ακόμα και ο συνολικός αριθμός των θυμάτων της εξέγερσης δεν έγινε ποτέ γνωστός.
Οι εξελίξεις του 1989 στην Ανατολική Ευρώπη
Ανάλογα και ακόμα πιο έντονα οικονομικά αδιέξοδα με την κινέζικη γραφειοκρατία αντιμετώπιζαν τη δεκαετία του ’80 και τα σταλινικά καθεστώτα της Σοβιετικής Ένωσης και της ανατολικής Ευρώπης. Η δυσαρέσκεια για την πτώση του βιοτικού επιπέδου και η κατακραυγή για τα γεγονότα της Κίνας οδήγησαν σε μεγάλες αντικαθεστωτικές διαδηλώσεις σε Πολωνία, Ουγγαρία και Ανατολική Γερμανία. Στην Πολωνία και την Ουγγαρία, η πλειοψηφία των γραφειοκρατών επέλεξε, προτού χάσει τον έλεγχο της κατάστασης, να συμμαχήσει με δυνάμεις που επεδίωκαν την παλινόρθωση του καπιταλισμού, η οποία και πραγματοποιήθηκε με σχετικά ομαλό τρόπο. Στην Ανατολική Γερμανία, η παλιά φρουρά με επικεφαλής τον Χόνεκερ, ενώ ετοιμαζόταν να καταστείλει με το στρατό τις λαϊκές αντιδράσεις, ανατράπηκε με πραξικόπημα από την πτέρυγα της γραφειοκρατίας που έβλεπε ως μόνη διέξοδο την «ελεύθερη αγορά» και τελικά την επανένωση με τη Δυτική Γερμανία.
Τα σημαντικότερα αντιγραφειοκρατικά κινήματα του 1989 στην ανατολική Ευρώπη εκδηλώθηκαν στην Τσεχοσλοβακία και τη Ρουμανία. Το Νοέμβρη οι Τσεχοσλοβάκοι φοιτητές οργάνωσαν διαδηλώσεις ζητώντας δημοκρατικές ελευθερίες και αντιμετωπίστηκαν από το καθεστώς με βάρβαρη καταστολή. Σχεδόν αμέσως ακολούθησε ένα κύμα καταλήψεων που σάρωσε όλες τις σχολές και πυροδότησε εργατικές απεργίες. Με βάση και τις παραδόσεις της εποχής της Άνοιξης της Πράγας, επιτροπές πολιτών άρχισαν να απλώνονται σε σχολές, γειτονιές και χώρους δουλειάς. Ωστόσο, το κίνημα δεν μπόρεσε να αναπτύξει δυναμική κατάληψης της εξουσίας και το ετοιμόρροπο γραφειοκρατικό καθεστώς διαδέχθηκαν οι αστικές δυνάμεις με επικεφαλής τον Χάβελ. Στη Ρουμανία, η εξέγερση ενάντια στο αιμοσταγές καθεστώς του Τσαουσέσκου ξέσπασε το Δεκέμβρη του 1989. Μετά την άγρια καταστολή της εξέγερσης στην πόλη Τιμισοάρα, δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι κατέκλυσαν το κέντρο του Βουκουρεστίου και περικύκλωσαν το προεδρικό μέγαρο. Οι γραφειοκράτες συσπειρώθηκαν γύρω από τον Ιλιέσκου και σε συνεργασία με το στρατό συνέλαβαν και εκτέλεσαν τον Τσαουσέσκου και την οικογένειά του, ώστε να εξευμενίσουν το λαό. Παράλληλα, δημιούργησαν το «Συμβούλιο Εθνικής Σωτηρίας» για να ελέγξουν την κατάσταση, κάτι που τελικά πέτυχαν με στρατιωτική καταστολή. Σύντομα η Ρουμανία πήρε και αυτή το δρόμο της καπιταλιστικής παλινόρθωσης.
Τα κινήματα του 1989 ήταν εξαιρετικά δύσκολο να αποφέρουν τα αποτελέσματα που επεδίωκαν οι λαοί της ανατολικής Ευρώπης, καθώς εκδηλώθηκαν σε μια περίοδο μεγάλης υποχώρησης του διεθνούς εργατικού κινήματος, λόγω της προδοτικής πολιτικής των σοσιαλδημοκρατικών και σταλινικών κομμάτων σε Ανατολή και Δύση. Ωστόσο, αποτελούν ζωντανά παραδείγματα αγώνα για τους εργαζόμενους της ανατολικής Ευρώπης, που σήμερα βιώνουν με τον χειρότερο τρόπο την καπιταλιστική βαρβαρότητα.
