200 χρόνια από τη γέννηση του Φρίντριχ Ένγκελς – Η συνεισφορά του (του Χρήστου Κεφαλή)
200 χρόνια από τη γέννησή του (Νοέμβριος 1820):
Η συνεισφορά του Φρίντριχ Ένγκελς
του Χρήστου Κεφαλή * (προδημοσίευση από την Εργατική Πάλη Νοεμβρίου)
Η συμπλήρωση φέτος 200 χρόνων από τη γέννηση του Ένγκελς δεν έχει τύχει μιας προσοχής συγκρίσιμης με εκείνη που έλαβε προ διετίας η αντίστοιχη επέτειος του Μαρξ. Άδικα, γιατί ο Ένγκελς άφησε μια πληθώρα από συνεισφορές που όχι μόνο αποτελούν υποδείγματα εφαρμογής της διαλεκτικής μεθόδου σε μια ποικιλία πεδίων, αλλά συχνά παραμένουν επίκαιρες σε σχέση με τα τωρινά καθήκοντα και ζητήματα του κομμουνιστικού κινήματος. Στο παρόν σύντομο σημείωμα θα επιχειρήσουμε να υποδείξουμε μόνο μερικές από τις πιο σημαντικές στα πεδία της πολιτικής, της οικονομίας, της ιστορικο–υλιστικής ανάλυσης και της φιλοσοφίας.
Ο Ένγκελς ήταν ένας βαθύς πολιτικός αναλυτής, ιδιαίτερα ικανός στο να συλλαμβάνει την ουσία μιας κατάστασης. Αν και δεν είναι ευρέως γνωστό, ήταν ο πρώτος μαρξιστής που συνέλαβε την έννοια των μεταβατικών αιτημάτων και επεξεργάστηκε το πρώτο μεταβατικό πρόγραμμα των κομμουνιστών στις επαναστάσεις του 1848–49. Στην μπροσούρα του Αρχές του Κομμουνισμού (1848) [βλ. τις Αρχές στο παράρτημα της συλλογής δοκιμίων των Λένιν και Τρότσκι για τους Μαρξ–Ένγκελς 170 χρόνια από το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, εκδ. Εργατική Πάλη] βρίσκουμε μια εκτενή παρουσίαση των μεταβατικών αιτημάτων, η οποία ενσωματώθηκε στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο από τον Μαρξ, ενώ η θεωρητική τους θεμελίωση δόθηκε στην πολεμική του στον Καρλ Χάιντσεν (Σεπτέμβρης 1847). Πολυάριθμες ήταν επίσης οι πολιτικές αναλύσεις που συνεισέφερε ο Ένγκελς, γράφοντας άρθρα για τον Μαρξ, στη Νιου Γιορκ Ντέιλι Τρίμπιουν. Σε αυτές διακρίνει κανείς τη θαυμαστή δεξιότητά του σε αυτό που αποκαλείται σήμερα «γεωπολιτική ανάλυση», μια ανάλυση των εθνικών, πολεμικών, θρησκευτικών κ.ά. συγκρούσεων, την οποία εκπλήρωνε όμως από την σκοπιά όχι της αστικής πολιτικής αλλά του προλεταριάτου. Ιδιαίτερα στις αναλύσεις των πολεμικών γεγονότων της εποχής, εκτίμησε τις υποχρεώσεις που έθεταν στο προλεταριάτο οι αλλαγές των τεχνικών και μεθόδων του πολέμου αναφορικά με την επαναστατική κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας.
Η συνεισφορά του Ένγκελς στη μαρξιστική πολιτική οικονομία δεν ήταν μικρότερη. Η επιμέλεια των τόμων ΙΙ και ΙΙΙ του Κεφαλαίου αποτέλεσε ασφαλώς την πιο περίοπτη συμβολή του σε αυτό το πεδίο, αλλά όχι και τη μόνη. Ζώντας για μια 15ετία περίπου μετά τον Μαρξ, ο Ένγκελς ήταν ο πρώτος μαρξιστής που συνέλαβε και ανέλυσε τη σημασία των τραστ και της κρατικής παρέμβασης στην οικονομία, προοιωνίζοντας τις μετέπειτα αναλύσεις του Λένιν. Ταυτόχρονα, στις πολεμικές του στον Π. Τκατσόφ (1894) έδωσε μια διεισδυτική ανάλυση των εξελίξεων στη Ρωσία, επισημαίνοντας τη διάλυση της αγροτικής κοινότητας και τα μεγάλα βήματα της χώρας στην ανάπτυξη του καπιταλισμού, στοιχεία που ανέδειξε αργότερα και ο Λένιν.
Στα πρόσφατα χρόνια, οι αστοί κριτικοί του μαρξισμού, οπαδοί της «νέας ανάγνωσης του Μαρξ» και άλλοι, έχουν επιχειρήσει να εμφανίσουν τον Ένγκελς σαν ένα «διαστρεβλωτή» του Μαρξ, που εισήγαγε στο Κεφάλαιο δικά του στοιχεία, παρανοώντας και διαστρεβλώνοντας το πρωτότυπο. Οι επιθέσεις αυτές στερούνται βάσης, όντας ουσιαστικά μια προσπάθεια να απορριφθούν στο πρόσωπο του Ένγκελς οι πιο θεμελιώδεις αρχές και προτάσεις της μαρξιστικής πολιτικής οικονομίας, ώστε να παρουσιαστεί στη συνέχεια ένας Μαρξ ευνουχισμένος σε «επιστημονικό» μελετητή του καπιταλισμού, αντί για τον επαναστάτη κριτικό του, που πραγματικά ήταν.
Ο Ένγκελς μας άφησε λαμπρές εφαρμογές του ιστορικού υλισμού σε γεγονότα και ζητήματα της εποχής του καθώς και του μακρινού ιστορικού παρελθόντος. Μπροσούρες του όπως Η Εκστρατεία για το Γερμανικό Αυτοκρατορικό Σύνταγμα και Επανάσταση και Αντεπανάσταση στη Γερμανία δίνουν έξοχες αναλύσεις των σύγχρονών του ιστορικών γεγονότων. Ο Ένγκελς εξηγεί εκεί την ήττα της επανάστασης του 1848–49 στη Γερμανία από τη διαδοχική ηγεμονία των αστών και των μικροαστών, διατυπώνοντας με σαφήνεια την ιδέα της ηγεμονίας του προλεταριάτου σε ένα μπλοκ των επαναστατικών τάξεων. Ο Πόλεμος των Χωρικών στη Γερμανία, από την άλλη, συζητά τον πρώιμο πρόλογο του 1848 που αποτέλεσαν οι αγροτικές εξεγέρσεις του 1524–25, συγκρίνοντας τα δυο ιστορικά γεγονότα μεταξύ τους. Βέβαια, η κυριότερη συμβολή του σε αυτό το πεδίο ήταν Η Καταγωγή της Οικογένειας, της Ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους, όπου συμπλήρωσε την ανάλυση των εκμεταλλευτικών κοινωνικών σχηματισμών από τον Μαρξ με μια ανάλυση του πρωτόγονου κομμουνισμού, της περιόδου που προηγήθηκε από το χωρισμό της κοινωνίας σε τάξεις.
Άλλες μπροσούρες του όπως Η Κατάσταση της Εργατικής Τάξης στην Αγγλία και Για το Ζήτημα της Κατοικίας, πέρα από τις ζωηρές περιγραφές των δεινών της εργατικής τάξης περιέχουν λαμπρές ενοράσεις σε ζητήματα όπως η άναρχη καπιταλιστική ανάπτυξη των πόλεων, οι αρρώστιες, η μόλυνση του περιβάλλοντος.
Η κυριότερη όμως συμβολή του Ένγκελς στον μαρξισμό θα βρεθεί στις φιλοσοφικές του εργασίες, από τις οποίες ξεχωρίζουν το Αντί–Ντίρινγκ και η Διαλεκτική της Φύσης.
Στο Αντί–Ντίρινγκ, ο Ένγκελς υπερασπίστηκε επάξια τις βάσεις του διαλεκτικού υλισμού, ασκώντας πολεμική ενάντια στη μηχανιστική διαστρέβλωσή τους από τον Ντίρινγκ, έναν εκπρόσωπο του αστικού καθηγητικού «σοσιαλισμού». Αυτή η πολεμική ήταν ιδιαίτερα σημαντική, αν ληφθεί υπόψη ότι οι απόψεις του Ντίρινγκ υιοθετήθηκαν από τους ρεφορμιστές όπως ο Μπέρνσταϊν, χρησιμεύοντας ως θεωρητική βάση για τις απόψεις τους περί βαθμιαίας και ειρηνικής, κοινοβουλευτικής προσέγγισης στον σοσιαλισμό. Παρέχει έτσι όχι μόνο μια ανασκευή των θεωρητικών θεμελίων των ρεφορμιστικών δογμάτων (άρνηση της διαλεκτικής, εκλεκτικισμός) αλλά και μια απτή απόδειξη του πόσο λαθεμένη είναι η σύνδεση του Ένγκελς με τον ρεφορμισμό, η οποία έχει επιχειρηθεί συχνά από αριστεριστές διανοούμενους.
Η Διαλεκτική της Φύσης, γραμμένη στα 1873–86, περιέχει σημειώσεις του Ένγκελς σχετικά με την υλιστική διαλεκτική και τη διαλεκτικοϋλιστική ερμηνεία των επιστημονικών θεωριών της εποχής, τις οποίες δεν μπόρεσε να επεξεργαστεί και να δημοσιεύσει ενόσω ζούσε. Μεγαλύτερο ενδιαφέρον ανάμεσά τους παρουσιάζουν τα αποσπάσματα για το πέρασμα από τον πίθηκο στον άνθρωπο, τη βιολογία (οι Μαρξ και Ένγκελς είχαν χαιρετίσει με ενθουσιασμό τη θεωρία του Δαρβίνου ως μια επιβεβαίωση της ιδέας της εξέλιξης στη βιόσφαιρα) και την κοσμολογία, όπου προσεγγίζει σε μια αντίληψη συναφή με τη σύγχρονη θεωρία της Μεγάλης Έκρηξης, στην εκδοχή της του κυκλικού μοντέλου. Το γεγονός, ωστόσο, ότι οι φυσικές επιστήμες βρίσκονταν τότε ακόμη σε ένα πρώιμο στάδιο, είχε ως συνέπεια ο Ένγκελς να πέσει έξω σε ορισμένες προβλέψεις, όπως η θέση ότι οι πρωτεΐνες είναι ο αποκλειστικός φορές της ζωής, απλοποιώντας τα προβλήματα της διαλεκτικής της φύσης. Αυτά τα λάθη του αξιοποιήθηκαν αργότερα από τους σταλινικούς δογματιστές, αποτελούν όμως εξαιρέσεις και σε καμιά περίπτωση δεν δικαιολογούν τη σύνδεση του Ένγκελς με τον δογματισμό, επίσης αρκετά συνήθη στην αστική ιδεολογία.
Συνολικά ο Ένγκελς υπήρξε ένας μεγάλος διανοητής, συνθεμελιωτής του επιστημονικού σοσιαλισμού στο πλευρό του Μαρξ. Αξιόλογοι βιογράφοι του όπως ο Γκούσταβ Μάγιερ υπογράμμισαν εύστοχα ως γνωρίσματά του τη φιλομάθεια, την έλλειψη προσωπικής φιλοδοξίας και το αυτοκριτικό πνεύμα του, που του επέτρεπαν να εκτιμά τις ελλείψεις του και να διορθώνει αδυναμίες και λάθη. Το έργο του αντιπροσωπεύει ένα ορόσημο στην ανάπτυξη του μαρξισμού και έναν διαρκή οδηγό στα ζητήματα του ταξικού αγώνα ως την τελική νίκη του προλεταριάτου.
* Ο Χρήστος Κεφαλής είναι μέλος της ΣΕ της Μαρξιστικής Σκέψης. Κυκλοφορεί σύντομα από τις εκδόσεις Τόπος το βιβλίο του Φρίντριχ Ένγκελς. Διαλεκτά Κείμενα.
