Αφιέρωμα «50 Χρόνια Μεταπολίτευση» (α’ μέρος) – Από το πραξικόπημα του Ιωαννίδη μέχρι την κατάρρευση της Χούντας
Αναδημοσίευση από την Εργατική Πάλη Μαΐου 2024
Η Εξέγερση του Πολυτεχνείου και η σφαγή της 17ης Νοέμβρη, αποτέλεσε το θανάσιμο τραύμα για την Χούντα των Συνταγματαρχών και ειδικά το τέλος του δικτάτορα Παπαδόπουλου. Ο ηρωικός αγώνας των εξεγερμένων μαζών, οι δεκάδες νεκροί, οι χιλιάδες αγνοούμενοι και τραυματίες, σε συνδυασμό με την έκρηξη των ταξικών αγώνων και την συνέχιση των απεργιακών κινητοποιήσεων, διαμόρφωνε ένα εντελώς νέο σκηνικό, όπου η Χούντα και το σχέδιο «φιλελευθεροποίησης» της, πρακτικά είχαν τιναχθεί στον αέρα.
Μπορεί η αστάθεια του δικτατορικού καθεστώτος να κορυφώθηκε μετά το Πολυτεχνείο, αλλά και σε όλη την προηγούμενη περίοδο αντιμετώπιζε μόνιμες κρίσεις. Κινήσεις για την ανατροπή του δικτάτορα Παπαδόπουλου στο εσωτερικό της χούντας υπήρξαν ήδη από το 1970, με σημαντικό ρόλο να διαδραματίζει ο μετέπειτα δικτάτορας Δ. Ιωαννίδης και οι Αμερικάνοι. Οι αιτίες αυτής της κρίσης είναι κυρίως δύο: α) η άνοδος των αγώνων των εργαζομένων και των φοιτητών και β) η επίλυση του «Κυπριακού», που επιζητούσαν επίμονα οι ΗΠΑ.
Έτσι, την Κυριακή 25 Νοέμβρη, πραγματοποιείται στρατιωτικό πραξικόπημα από την κλίκα Ιωαννίδη και ανατρέπει τον Γ. Παπαδόπουλο και την κυβέρνηση Μαρκεζίνη. Νέος πρόεδρος της Δημοκρατίας ορίζεται ο στρατηγός Φαίδων Γκιζίκης, που ορκίζει κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Ανδρουτσόπουλο –μαριονέτα του Ιωαννίδη και των Αμερικανών, όμως ουσιαστικά αρχηγός ήταν ο Ιωαννίδης. Ο ίδιος αρχίζει αμέσως την εκκαθάριση όλων των μηχανισμών του προηγούμενου δικτάτορα κυρίως σε στρατό και αστυνομία. Όπως αποκαλύφθηκε αργότερα, κατά την δίκη των χουντικών, το πραξικόπημα του Ιωαννίδη σχεδιαζόταν ήδη από το καλοκαίρι και είχε καθοριστεί πως θα εκδηλωνόταν στα τέλη του 1973. Αυτό έχει σημασία, διότι αρκετοί ήταν αυτοί που προσπάθησαν στο παρελθόν να συνδέσουν τα γεγονότα του Πολυτεχνείου με το πραξικόπημα του Ιωαννίδη. Προφανώς και αυτά τα δύο δεν σχετίζονται, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει πως δεν εκμεταλλεύτηκε ο Ιωαννίδης την συγκυρία για να βάλει σε εφαρμογή το ήδη προετοιμασμένο σχέδιό του.
Ο Ιωαννίδης ανέτρεψε τον Παπαδόπουλο, γιατί επιδίωκε την συνέχιση του σκληρού δικτατορικού καθεστώτος και διαφωνούσε με το σχέδίο «φιλελευθεροποίησης». Το πραξικόπημα του Ιωαννίδη, όχι μόνο έγινε εν γνώση των Αμερικανών, αλλά πιθανώς να σχεδιάστηκε και από τους ίδιους. Οι ΗΠΑ έβλεπαν στον Ιωαννίδη ένα πρόθυμο εφαρμοστή της δικής τους «λύσης» στο κυπριακό, την διχοτόμηση της Κύπρου, μέσω της ανατροπής του Μακάριου και την εγκαθίδρυση στο νησί μίας χούντας ελεγχόμενης από το ΝΑΤΟ και τις ΗΠΑ. Αυτή η λύση ήταν ένας από τους σημαντικούς λόγους για τους οποίους επιβλήθηκε η χούντα το 1967, αλλά ο Παπαδόπουλος δίσταζε να το προχωρήσει. Για αυτόν τον λόγο, οι Αμερικανοί στήριξαν το ιωαννιδικό πραξικόπημα, προκειμένου να δουν το σχέδιο τους να παίρνει σάρκα και οστά.
Ωστόσο, η δικτατορία του Ιωαννίδη πατούσε σε εξαιρετικά σαθρό έδαφος. Γενικά το δικτατορικό καθεστώς, αλλά και ειδικά η χούντα του Ιωαννίδη βρισκόταν αρκετά εκτεθειμένη και αποσταθεροποιημένη, λόγω της Εξέγερσης του Πολυτεχνείου και του ξεσπάσματος της οικονομικής κρίσης του παγκόσμιου και του ελληνικού καπιταλισμού. Επιπλέον, η κλίκα του Ιωαννίδη ήταν μία αυτονομημένη κλίκα – που δεν είχε ερείσματα ούτε μέσα στον στρατό, ούτε στην αστική τάξη, ούτε μέσα στην κοινωνία – ενώ ήλεγχε μία πολύ μικρή ομάδα μεσαίων και κατώτερων αξιωματικών, που φρόντισε να τους τοποθετήσει σε θέσεις κλειδιά. Αυτό βέβαια, δεν σημαίνει πως το πραξικόπημα δεν στηρίχτηκε και από τις ηγεσίες των ενόπλων δυνάμεων, οι οποίοι ήθελαν την συνέχιση της δικτατορίας. Αμέσως μετά την Εξέγερση του Πολυτεχνείου, δεν υπήρχε έτοιμη αστική κοινοβουλευτική λύση που να γινόταν αποδεκτή συνολικά από την αστική τάξη, τους ιμπεριαλιστές, αλλά και τις εργατικές και λαϊκές μάζες που μόλις είχαν αποτρέψει την νομιμοποίηση – μονιμοποίηση της χούντας.
Η δικτατορία Ιωαννίδη στην αρχή προσπάθησε να εμφανιστεί ως πολέμια του καθεστώτος του Παπαδόπουλου σε θέματα διαφθοράς. Στην ουσία ήθελε να ξηλώσει από τις θέσεις τους όλους τους φιλικά προσκείμενους στον προηγούμενο δικτάτορα ή ακόμα και να τους προσεταιριστεί. Ήθελε να φανεί στα μάτια του κόσμου πιο «δίκαιη», για να τους παραπλανήσει και για να καταλαγιάσει την κοινωνική οργή μετά την Εξέγερση του Πολυτεχνείου. Πολύ γρήγορα, όμως, η νέα χούντα θα δείξει το πραγματικό σκληρό πρόσωπό της. Ένα νέο κεφάλαιο στην τρομοκρατία των εργατικών λαϊκών μαζών θα άνοιγε, με τα βασανιστήρια της ΕΤΑ-ΕΣΑ, νέες εξορίες, φυλακίσεις αγωνιστών. Παρά την επιδείνωση της τρομοκρατίας, οι αγώνες των εργαζομένων και των φοιτητών συνεχίστηκαν σε κάποιο βαθμό. Σημαντικές υπήρξαν οι απεργίες των εργαζομένων στην ΔΕΗ για την κατάργηση του κανονισμού εργασίας, οι αγώνες των εμποροϋπαλλήλων για την καθιέρωση συνεχούς ωραρίου εργασίας, οι αγώνες των σιδηροδρομικών κ.ά. Στους φοιτητές αρκετές ήταν οι κινητοποιήσεις για την απελευθέρωση των πολιτικών κρατούμενων από την Εξέγερση του Πολυτεχνείου, οι αποχές από τα μαθήματα, όμως όλες σχεδόν χτυπήθηκαν άγρια από την αστυνομία. Ταυτόχρονα, από τους πρώτους κιόλας μήνες του 1974 πραγματοποιήθηκαν πολλές εξαρθρώσεις διάφορων αριστερών οργανώσεων, μέσω εκτεταμένων συλλήψεων μελών τους. Ηγετικά στελέχη, αλλά και απλά μέλη ρεφορμιστικών και ακροαριστερών οργανώσεων βρέθηκαν στο στόχαστρο των χαφιέδων και της Ασφάλειας.
Έπειτα από το χτύπημα του εσωτερικού εχθρού, η δικτατορία Ιωαννίδη μπορούσε ανεμπόδιστα να προχωρήσει και στην υποχρέωσή της προς τον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό, στον οποίον σε μεγάλο βαθμό όφειλε και την ίδια της την ύπαρξη. Οι ΗΠΑ ήθελαν την άμεση εφαρμογή του Σχεδίου Άτσεσον, που επιδίωκε την «διπλή» ένωση της Κύπρου κάτω από τον έλεγχο δύο κρατών-μελών του ΝΑΤΟ και κυρίως τον απόλυτο έλεγχο του ΝΑΤΟ και των ΗΠΑ πάνω στο νησί. Συγκεκριμένα, προέβλεπε την κατάργηση της κυπριακής δημοκρατίας και πρότεινε τη «διπλή ένωση», δηλαδή το μεγαλύτερο κομμάτι του νησιού να ενωθεί με την Ελλάδα και ένα περίπου 10% με την Τουρκία. Για την εφαρμογή αυτού του σχεδίου, η χούντα του Ιωαννίδη έπρεπε να προχωρήσει σε πραξικόπημα στην Κύπρο, το οποίο και πραγματοποιήθηκε στις 15 Ιουλίου 1974. Ο άμεσος στόχος ήταν η ανατροπή του Μακαρίου, που έμπαινε εμπόδιο σε οποιοδήποτε σχέδιο διχοτόμησης του νησιού και καθολικού ελέγχου του από τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ. Το σχέδιο Αφροδίτη (κωδική ονομασία του πραξικοπήματος στην Κύπρο) βασίστηκε κυρίως στην Εθνοφρουρά, που ελεγχόταν από Έλληνες αξιωματικούς της κλίκας Ιωαννίδη.
Το πρωί της Δευτέρας 15 Ιουλίου οι δυνάμεις της Εθνοφρουράς βομβάρδισαν το προεδρικό μέγαρο με τανκς και ανακοίνωσαν ότι ο Μακάριος ήταν νεκρός, κάτι που δεν ίσχυε, αυτός είχε φυγαδευτεί στην Πάφο. Η χούντα, από το απόγευμα κιόλας της 15ης Ιουλίου, όρισε πρόεδρο της Κύπρου τον Νικόλαο Σαμψών. Ο Μακάριος τελικά διέφυγε στο εξωτερικό και τέσσερις μέρες αργότερα, μιλώντας στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, κατηγόρησε την Αθήνα για ξένη εισβολή. Αυτό έδινε και τυπικά το δικαίωμα στην Τουρκία, βάσει της συμφωνίας Ζυρίχης-Λονδίνου, να επέμβει όπως και έγινε στις 20 Ιουλίου, με την έγκριση των ΗΠΑ και Μ. Βρετανία.
Λίγες μέρες αργότερα, σε συνάντηση του Ιωαννίδη με Αμερικανούς αξιωματούχους, του ξεκαθάρισαν ότι πρέπει να αποφευχθεί ο πόλεμος με την Τουρκία και να έρθουν σε συνεννόηση μαζί της. Την ίδια μέρα μετά την αποχώρηση των Αμερικανών η χούντα επιχείρησε γενική επιστράτευση στην Ελλάδα, η οποία όμως αποδείχτηκε θανάσιμο σφάλμα της Ιωαννιδικής χούντας, γιατί επιστρατεύτηκε και μισό-οπλίστηκε η γενιά του Πολυτεχνείου, που ήταν εχθρική προς αυτήν. Γι’ αυτό και σε λίγο η επιστράτευση ανακλήθηκε. Η προσπάθεια, ειδικά του Ιωαννίδη να κηρύξει τον πόλεμο στην Τουρκία, ναυάγησε λόγω της άρνησης της στρατιωτικής ηγεσίας, η οποία άρχισε να συνωμοτεί για να παραδοθεί η εξουσία στους αστούς πολιτικούς. Έτσι, στις 23 Ιουλίου η χούντα ανατράπηκε και μία μέρα μετά ορκίστηκε στην Αθήνα η «κυβέρνηση εθνικής ενότητας», με πρωθυπουργό τον Κ. Καραμανλή.
Στην Κύπρο, η τουρκική εισβολή είχε επιβάλει μονομερώς την διχοτόμηση του νησιού. Εθνοφρουρά και ΕΛ.ΔΥ.Κ. είχαν διαλυθεί, ενώ ο Σαμψών παραιτήθηκε. Την σκυτάλη τότε πήραν οι ειρηνευτικές συνομιλίες για την Κύπρο, αλλά η Τουρκία βλεπωντας πως η ελληνική κυβέρνηση δεν επρόκειτο να επέμβει, προετοίμασε την δεύτερη εισβολή στην Κύπρο (σχέδιο Αττίλας 2) ένα μήνα μετά για να αλλάξει προς όφελός της και να παγιώσει τους νέους συσχετισμούς στο νησί. Η αντίδραση του Καραμανλή, έπειτα από τις υποδείξεις των Αμερικανών «συμβούλων» του, ήταν η χαρακτηριστική δήλωσή του, στο ελληνικό κοινοβούλιο: «η αποστολή δυνάμεων στο νησί καθίσταται αδύνατος… λόγω τετελεσμένων γεγονότων». Δήλωση που έμεινε στην ιστορία με την φράση «Η Κύπρος κείται μακράν».
Καρβούνης Γρηγόρης
