Σοσιαλισμός ή Νεοφιλελευθερισμός; (Του Ερνέστ Μαντέλ)
Ερνέστ Μαντέλ
Σοσιαλισμός ή Νεοφιλελευθερισμός;
Φεβρουάριος 1993
Από μια διάλεξη στο Μαρξιστικό Σχολείο της Νέας Υόρκης στις 21 Φεβρουαρίου 1993, ελαφρά συντομευμένη στο περιοδικό Στην Υπεράσπιση του Μαρξισμού. Πηγή: Marxists’ Internet Archive
Από τα μέσα της δεκαετίας του ’70 έχει εξαπολυθεί μια παγκόσμια επίθεση του κεφαλαίου ενάντια στην εργασία και τις καταπιεσμένες μάζες του τρίτου κόσμου. Αυτή η επίθεση εκφράζει την απότομη επιδείνωση του συσχετισμού δυνάμεων σε βάρος των εργαζομένων. Έχει αντικειμενικές και υποκειμενικές ρίζες.
Οι αντικειμενικές ρίζες είναι ουσιαστικά η απότομη άνοδος της ανεργίας στις ιμπεριαλιστικές χώρες από 10 εκατομμύρια σε τουλάχιστον 50 εκατομμύρια, αν όχι περισσότερο. Οι επίσημες στατιστικές είναι όλες κυβερνητικές στατιστικές, και όλες ψεύτικες. Στις χώρες του τρίτου κόσμου, τουλάχιστον 500 εκατομμύρια είναι άνεργοι. Για πρώτη φορά από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η ανεργία αυξάνεται επίσης στις γραφειοκρατικές μετακαπιταλιστικές κοινωνίες.
Οι υποκειμενικές ρίζες βρίσκονται ουσιαστικά στην απόλυτη αποτυχία των οργανωμένων εργατικών και μαζικών κινημάτων να αντισταθούν στην καπιταλιστική επίθεση. Σε πολλές χώρες, οι οργανώσεις αυτές βρίσκονται ακόμα και στην αιχμή του δόρατος αυτής της επίθεσης: Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία και Βενεζουέλα, για να αναφέρουμε μόνο λίγες. Αυτό αναμφισβήτητα έχει δυσκολέψει την αντίσταση στην καπιταλιστική επίθεση.
Έχοντας πει όλα αυτά, δεν πρέπει να υποτιμάται ο συγκεκριμένος αντίκτυπος στις παγκόσμιες εξελίξεις των ψευτοφιλελεύθερων –στην πραγματικότητα νεοσυντηρητικών– οικονομικών πολιτικών. Αυτές οι πολιτικές, κωδικοποιημένες από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και την Παγκόσμια Τράπεζα και συμβολισμένες από τις κυβερνήσεις Θάτσερ και Ρέιγκαν και των πολλών μιμητών τους στον τρίτο κόσμο, αποτέλεσαν μια ολοκληρωτική καταστροφή.
Υπό το πρόσχημα της προτεραιότητας στη νομισματική σταθερότητα, στην καταπολέμηση του πληθωρισμού και των ισοσκελισμένων προϋπολογισμών, οι δαπάνες για τις κοινωνικές ανάγκες και τις υποδομές έχουν περικοπεί αδίστακτα. Αυτό έχει οδηγήσει σε παγκόσμια άνοδο της κοινωνικής ανισότητας, της φτώχειας, των ασθενειών και των απειλών για το περιβάλλον. Από μακρο–οικονομική άποψη, αυτή η πολιτική είναι ολοένα και πιο αντιπαραγωγική και παράλογη. Από μακρο–κοινωνική άποψη, είναι απαράδεκτη και απεχθής. Έχει ολοένα και πιο απάνθρωπα αποτελέσματα, που απειλούν την επιβίωση της ανθρωπότητας.
Πρέπει να επισημάνω τον θεμελιώδη κυνισμό της νεοσυντηρητικής ιδεολογικής επίθεσης που συνοδεύει τις συντηρητικές οικονομικές πολιτικές. Οι νεοσυντηρητικοί λένε ότι θέλουν να μειώσουν δραστικά τις κρατικές δαπάνες. Στην πραγματικότητα, οι κρατικές δαπάνες δεν ήταν ποτέ τόσο υψηλές όσο στη δεκαετία του 1980 και στις αρχές της δεκαετίας του 1990 κάτω από την κυριαρχία των νεοσυντηρητικών. Αυτό που πραγματικά συνέβη ήταν η μετατόπιση των δαπανών από τις κοινωνικές ανάγκες και υποδομές στις στρατιωτικές, οι οποίες για την περίοδο αυτή μπορούν να εκτιμηθούν σε 3 τρισεκατομμύρια δολάρια, και στις επιδοτήσεις προς τις επιχειρήσεις. Η διάσωση χρεοκοπημένων και σχεδόν χρεοκοπημένων χρηματοπιστωτικών οργανισμών, όπως οι ενώσεις αποταμίευσης και δανεισμού στις ΗΠΑ, καθώς και οι τεράστιες πληρωμές τόκων για το απότομα αυξανόμενο χρέος, ανήκουν σ’ αυτή την κατηγορία.
Οι νεο-συντηρητικοί υποστηρίζουν ότι αντιπροσωπεύουν τα καθολικά ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά στην πραγματικότητα, λόγω των αναπόφευκτων μαζικών αντιδράσεων εναντίον αυτών των αντικοινωνικών πολιτικών, οι νεοσυντηρητικές κυβερνήσεις υπονομεύουν και χτυπάνε ολοένα και περισσότερο τις δημοκρατικές ελευθερίες: την ελευθερία των συνδικάτων, το δικαίωμα στην άμβλωση, την ελευθερία του τύπου, την ελευθερία στη μετακίνηση μεταξύ των χωρών. Δημιουργούν το κατάλληλο κλίμα, στο οποίο μπορούν να προκύψουν ακραίες δεξιές τάσεις όπως ο ρατσισμός, η ξενοφοβία, ο ανοιχτός νεοφασισμός.
Φτώχεια του τρίτου κόσμου
Η παγκόσμια αύξηση της φτώχειας είναι καταστροφική. Στον τρίτο κόσμο έχει πάρει διαστάσεις μιας ιστορικής καταστροφής. Σύμφωνα με επίσημες στατιστικές του ΟΗΕ, περισσότερες από 60 χώρες με συνολικά πάνω από 800 εκατομμύρια κατοίκους υπέστησαν μεταξύ 1980 και 1990 μια απόλυτη μείωση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ . Στις φτωχότερες από αυτές τις χώρες, η μείωση αυτή είναι της τάξης του 30–50%. Για τα φτωχότερα στρώματα των πληθυσμών αυτών των χωρών, το ποσοστό κυμαίνεται γύρω στο 50%. Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ στη Λατινική Αμερική το 1950 άγγιζε το 45% των ιμπεριαλιστικών χωρών. Το 1988, έπεσε στο 29,7%.
Δεκαετίες μέτριας αύξησης της δημόσιας πρόνοιας σαρώθηκαν μέσα σε λίγα χρόνια. Τι πραγματικά σημαίνει αυτό, μπορεί να εξηγηθεί με το παράδειγμα του Περού. Σύμφωνα με τους Νιου Γιόρκ Τάιμς, περισσότερο από το 60% του πληθυσμού του Περού υποσιτίζεται, το 79% ζει κάτω από το επίπεδο φτώχειας, το οποίο καθορίζεται αυθαίρετα στα 40 δολάρια το μήνα. Ακόμη και οι δημόσιοι υπάλληλοι με κολεγιακή εκπαίδευση κερδίζουν μόνο 85 δολάρια το μήνα. Αυτό δεν αρκεί ούτε για να πληρώσει κανείς ένα μήνα στάθμευσης του αυτοκινήτου του σ’ αυτή τη χώρα.
Αν ληφθεί υπόψη η κοινωνική διαφοροποίηση ανάμεσα ανάμεσα στις χώρες του τρίτου κόσμου, η κατάσταση είναι ακόμα πιο καταστροφική. Οι φτωχότεροι κάτοικοι της φτωχότερης χώρας έχουν σήμερα μια καθημερινή πρόσληψη τροφής που ισοδυναμεί με εκείνη ενός ναζιστικού στρατοπέδου συγκέντρωσης της δεκαετίας του 1940. Μια έκθεση της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας του ΟΗΕ, προετοιμασμένη για μια διάσκεψη το Δεκέμβριο του 1992, εκτιμά ότι μισό δισεκατομμύριο άνθρωποι υποφέρουν από χρόνια ασιτία, επιπλέον από αρκετές εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπων που υποφέρουν από εποχικό υποσιτισμό. Σχεδόν 800 εκατομμύρια άνθρωποι στον τρίτο κόσμο υποφέρουν από ασιτία. Αν προσθέσετε σ’ αυτά τα στοιχεία τον αριθμό των υποσιτισμένων στις μετακαπιταλιστικές και ιμπεριαλιστικές χώρες, φθάνουμε σε σχεδόν ένα δισεκατομμύριο ανθρώπους που υποφέρουν σήμερα από την πείνα. Και αυτό όταν υπάρχει μια συνολική κατάσταση υπερπαραγωγής τροφίμων.
Στο βορρά της Βραζιλίας, υπάρχει μια νέα φυλή πυγμαίων, που έχει διαμορφωθεί, με μέσο ύψος 35 εκατοστά μικρότερο από τον μέσο κάτοικο της Βραζιλίας. Ο τρόπος που η αστική άρχουσα τάξη και οι ιδεολόγοι της αντιμετωπίζουν αυτούς τους ανθρώπους είναι να τους αποκαλούν ανθρώπους αρουραίους. Αυτός ο χαρακτηρισμός είναι απολύτως απάνθρωπος, θυμίζει τους Ναζί, και έχει εξαιρετικά δυσοίωνες συνέπειες. Ξέρετε τι κάνουν στους αρουραίους.
Υπάρχει εκτεταμένος υποσιτισμός συμπεριλαμβανομένης της ανεπαρκούς κατανάλωσης βιταμινών, μετάλλων και πρωτεϊνών. Οι γυναίκες και τα παιδιά υποφέρουν ιδιαίτερα από αυτές τις ελλείψεις. Ως αποτέλεσμα, τα παιδιά στον τρίτο κόσμο διατρέχουν 20 φορές μεγαλύτερο κίνδυνο από τα παιδιά στις ιμπεριαλιστικές χώρες να πεθάνουν ή να κολλήσουν βαριές ασθένειες.
Η μοίρα των παιδιών συμβολίζει την άνοδο της βαρβαρότητας στον τρίτο κόσμο. Αυτό δεν είναι ζήτημα του μέλλοντος· εκεί, η βαρβαρότητα άρχισε ήδη σε τεράστια κλίμακα. Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία της UNICEF, κάθε χρόνο 16 εκατομμύρια παιδιά πεθαίνουν από την πείνα ή θεραπεύσιμες ασθένειες στον τρίτο κόσμο. Αυτό σημαίνει ότι κάθε τέσσερα χρόνια υπάρχει ένας ίσος αριθμός θανάτων παιδιών όσο όλοι οι θάνατοι του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, του Άουσβιτς, της Χιροσίμα και του λιμού της Βεγγάλης συνδυαστικά. Κάθε τέσσερα χρόνια ένας παγκόσμιος πόλεμος εναντίον των παιδιών. Να με δυο λόγια η παγκόσμια πραγματικότητα του ιμπεριαλισμού και του καπιταλισμού. Επιπλέον, στη νότια Ασία, το 20% των νηπίων κοριτσιών πεθαίνουν πριν από την ηλικία των πέντε ετών – το 25% πεθαίνει πριν από την ηλικία των 15 ετών. Η βρεφική θνησιμότητα αυξάνεται χρόνο με το χρόνο, σε συνδυασμό με τη μαζική εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας υπό συνθήκες ημι–δουλείας.
Αυξανόμενη ανισότητα
Οι καταστροφικές συνέπειες των νεοσυντηρητικών οικονομικών πολιτικών δεν περιορίζονται με κανέναν τρόπο στις χώρες του τρίτου κόσμου ή στις συνθήκες διαβίωσης της μάζας των κατοίκων των μετακαπιταλιστικών κοινωνιών. Έχουν αρχίσει να επεκτείνονται πιο αργά, αλλά με έναν πραγματικό τρόπο, και στις ιμπεριαλιστικές χώρες. Στις χώρες αυτές, ανάλογα με την πηγή που χρησιμοποιείτε, μεταξύ 55 και 70 εκατομμυρίων ανθρώπων ζουν κάτω από το όριο φτώχειας. Αναπτύσσεται μια δυαδική κοινωνία, με έναν αυξανόμενο αριθμό κοινωνικών ομάδων που προστατεύονται λιγότερο ή καθόλου από το δίκτυο κοινωνικής προστασίας: άνεργοι, περιστασιακοί εργάτες, άνθρωποι που ζουν εξαρτημένοι από την πρόνοια, μητέρες που πρέπει να φροντίζουν πολλά παιδιά μόνες τους, αποηθικοποιημένοι μικροεγκληματίες: αυτοί είναι μερικά από τα συστατικά στοιχεία αυτής της «λούμπεν τάξης».
Εδώ είναι ένα μόνο παράδειγμα, το οποίο είναι πολύ γλαφυρό, πολύ λυπηρό και που προκαλεί μεγάλη αγανάκτηση. Στην καρδιά του ιστορικά επαναστατικού Παρισιού, όπου ξεκίνησαν πέντε μεγάλες επαναστάσεις, κάθε μέρα χιλιάδες μετανάστες, εργάτες και περιστασιακοί εργαζόμενοι, περιμένουν κάποιος να τους δώσει μεροκάματο, να τους πάρει σε κάποια δουλειά. Μερικές φορές βρίσκουν, άλλες όχι. Δεν έχουν κανένα είδος κοινωνικής προστασίας, καμία άδεια διαμονής. Ανταγωνίζονται μεταξύ τους για να εργάζονται για μια εξευτελιστική αμοιβή, επειδή ακόμα κι αυτή είναι υψηλότερη από ό,τι μπορούν να βγάλουν στις χώρες τους.
Η κατάσταση στα γκέτο των ΗΠΑ είναι τυπική αυτής της τάσης. Η ανεργία των νέων στα γκέτο φθάνει το 40% και οι περισσότεροι από αυτούς τους νέους δεν έχουν καμία ελπίδα να βρουν οποιαδήποτε δουλειά στο μέλλον. Το ίδιο φαινόμενο έχει εξαπλωθεί σε έναν πιο περιορισμένο βαθμό σε αρκετές χώρες της Νότιας Ευρώπης και τη σΜεγάλη Βρετανία. Η ιδιωτικοποίηση οξύνει αυτές τις τάσεις.
Ενώ οι πραγματικοί μισθοί στην πραγματικότητα μειώθηκαν στις ΗΠΑ, ο αριθμός των ατόμων που έχουν ετήσιο εισόδημα ύψους ενός εκατομμυρίου δολαρίων έχει αυξηθεί 60 φορές. Ο αριθμός αυτών που παίρνουν από 60.000 ως 1 εκατομμύριο δολάρια έχει αυξηθεί από 78.000 σε 2 εκατομμύρια, αλλά κυριολεκτικά δεν υπάρχει ούτε ένας εργάτης μεταξύ αυτών των νεόπλουτων.
Οι πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι
Η διεστραμμένη επίδραση των νεοσυντηρητικών πολιτικών στην παγκόσμια οικονομία είναι επίσης εμφανής. Τόσο η αυξανόμενη φτώχεια του τρίτου κόσμου, όσο και η «τριτοκοσμοποίηση» τομέων του πληθυσμού στις ιμπεριαλιστικές χώρες συνιστούν ένα από τα σημαντικότερα φρένα σε κάθε σημαντική επέκταση της παγκόσμιας οικονομίας. Το χρέος του τρίτου κόσμου έχει οδηγήσει σε αυτή τη διεστραμμένη και σκανδαλώδη ανάπτυξη μιας καθαρής ροής κεφαλαίων από το Νότο προς το Βορρά, με τα φτωχότερα μέρη των φτωχών χωρών να επιδοτούν το πλουσιότερο τμήμα των πλουσίων χωρών. Θα μπορούσε κανείς να πει με κυνικό τρόπο ότι αυτός είναι ο καπιταλισμός. Παρόλα αυτά, σε αυτή τη διάσταση και εύρος είναι τουλάχιστον ένα νέο φαινόμενο στον 20ο αιώνα.
Το ίδιο ισχύει και για την αρνητική εξέλιξη των όρων του εμπορίου και για τον ρόλο των μεσαζόντων στην παγκόσμια διάρθρωση των τιμών. Είναι ελάχιστα γνωστό ότι ο δεύτερος μεγαλύτερος αριθμός εξαγωγών του τρίτου κόσμου μετά το πετρέλαιο είναι ο καφές, που όλοι πίνουμε. Αυτή τη στιγμή, για τους δυτικούς καταναλωτές, ο καφές είναι σχετικά φτηνός. Μια λίβρα (περίπου μισό κιλό) καφέ κοστίζει περίπου 5 δολάρια στις δυτικές χώρες. Οι εργαζόμενοι που παράγουν αυτόν τον καφέ παίρνουν 30–50 λεπτά τη μέρα. Τα υπόλοιπα τα παίρνουν οι μεσάζοντες.
Ο μεγαλύτερος κίνδυνος της «τριτοκοσμοποίησης» στο Νότο, την Ανατολή και τη Δύση είναι η εξάπλωση επιδημιών που τυπικά σχετίζονται με την φτώχεια, όπως η χολέρα και η φυματίωση, οι οποίες θεωρητικά έχουν εξαλειφθεί. Η δυσοίωνη απειλή του AIDS σχετίζεται επίσης με τη φτώχεια. Ο πρώην διευθυντής του προγράμματος καταπολέμησης του AIDS της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας προβλέπει ότι στα τέλη αυτού του αιώνα 100 εκατομμύρια άνθρωποι θα έχουν προσβληθεί από τον ιό HIV, εκ των οποίων το 25% θα αρρωστήσει και θα πεθάνει – το 85% αυτών των θανάτων θα συμβεί στον τρίτο κόσμο.
Αυτό δεν είναι αποτέλεσμα κάποιας πολιτισμικής ή εθνικής ιδιαιτερότητας, αλλά των υστερήσεων σε εκπαίδευση, πρόληψη, υγειονομική περίθαλψη και υγιεινή. Ταυτόχρονα, 7 δισεκατομμύρια δολάρια έχουν δαπανηθεί στον αγώνα κατά του AIDS από την αρχή της επιδημίας. Μόνο το 3% αυτού του ποσού δαπανήθηκε στον τρίτο κόσμο, όπου ζει το 85% των ανθρώπων που έχουν μολυνθεί από τον ιό HIV. Είναι προφανώς αυτοκτονικό να πιστεύουμε, ακόμη και για την καπιταλιστική τάξη, ότι η επιδημία δεν θα φτάσει και στις ιμπεριαλιστικές χώρες.
Κάτω από αυτές τις συνθήκες, το αίτημα του Πάπα να περιορίσει τον αγώνα κατά του AIDS στην αυτοσυγκράτηση και την αγνότητα των ατόμων και να αντιταχθεί στη χρήση των προφυλακτικών και του αντισυλληπτικού χαπιού, είναι εντελώς ανεύθυνο. Οι νεοσυντηρητικές πολιτικές για την περικοπή των προϋπολογισμών υγείας και εκπαίδευσης παντού είναι παρομοίως ανεύθυνες και αυτοκτονικές. Τα συνολικά αποτελέσματα είναι τόσο οικονομικά όσο και κοινωνικά αποτρόπαια.
«Οικονομία της Αγοράς»
Σε όλα τα πανεπιστημιακά τμήματα που ασχολούνται με αναπτυξιακές πολιτικές, σε όλες τις χώρες του κόσμου, θεωρείται δεδομένο ότι οι πιο παραγωγικές επενδύσεις είναι εκείνες που αφορούν την εκπαίδευση, την υγειονομική περίθαλψη και την υποδομή. Αν όμως περάσετε από τον διάδρομο του υποτμήματος της σχολής οικονομικών που ονομάζεται «δημόσια οικονομικά», ξαφνικά θα ακούσετε ότι ένας ισοσκελισμένος προϋπολογισμός είναι πιο σημαντικός από τις επενδύσεις σε εκπαίδευση, υγειονομική περίθαλψη και υποδομες και ότι πρέπει να υπάρξουν αδυσώπητες περικοπές σε αυτούς τους προϋπολογισμούς προκειμένου να σταματήσει ο πληθωρισμός.
Πρέπει να τονιστεί ότι οι ψευτοφιλελεύθερες, νεοσυντηρητικές πολιτικές εφαρμόζονται στο πλαίσιο μιας παγκόσμιας οικονομίας κυριαρχούμενης από τον καπιταλισμός. Δύο σημαντικά συμπεράσματα μπορούν να αντληθούν από αυτό το βασικό γεγονός.
Καταρχάς, μεγάλο μέρος από τους παθιασμένους λόγους για την υποτιθέμενη υπεροχή της επονομαζόμενης οικονομίας της αγοράς, είναι απλώς για τα μάτια του κόσμου. Η οικονομία της αγοράς σε καθαρή ή σχεδόν καθαρή μορφή δεν υπάρχει και ποτέ δεν έχει υπάρξει πουθενά.
Δεύτερον, οποιαδήποτε εναλλακτική οικονομική πολιτική εφαρμοσμένη στο ίδιο πλαίσιο, όπως οι νεοκεϋνσιανές πολιτική που προτείνοναι τώρα από έναν αυξανόμενο αριθμό διεθνών θεσμών και ηγετικών καπιταλιστών, δεν θα οδηγήσει σε καμία βασική αλλαγή σε όλες αυτές τις φρικτές πραγματικότητες. Για να δώσω ένα μόνο παράδειγμα: η τεράστια τεχνολογική καθυστέρηση που επιβάλλεται στον τρίτο κόσμο από τον ιμπεριαλισμό σημαίνει ότι ενώ αυτό το μέρος του κόσμου καταναλώνει μόνο το 15% της συνολικής ενεργειακής δαπάνης στον κόσμο, πρέπει να δαπανήσει πέντε έως έξι φορές περισσότερη ενέργεια ανά δολάριο του εγχώριου προϊόντος από ό,τι οι πλουσιότερες χώρες.
Προκύπτει επομένως το ερώτημα: δεν χρειαζόμαστε μια βασική εναλλακτική λύση όχι μόνο απέναντι στις ψευτοφιλελεύθερες πολιτικές, αλλά και σε ολόκληρο το καπιταλιστικό σύστημα, σε όλες τις παραλλαγές του, προκειμένου να φτάσουμε σε έναν ποιοτικά καλύτερο κόσμο από τον παρόντα; Η απάντησή μου είναι προφανώς ναι. Γι’ αυτό χρειαζόμαστε τον σοσιαλισμό και γι’ αυτό είμαι και θα παραμείνω σοσιαλιστής.
Η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει τρομακτικές απειλές για τη φυσική της επιβίωση: πυρηνικές, χημικές και βιολογικές πολεμικές επιχειρήσεις, παραδοσιακοί μαζικοί πόλεμοι που θα μπορούσαν να γίνουν πυρηνικοί πόλεμοι με τον βομβαρδισμό πυρηνικών σταθμών με συμβατικά όπλα, αυξανόμενοι κίνδυνοι καταστροφής του περιβάλλοντος που χαρακτηρίζονται από το φαινόμενο του θερμοκηπίου και την τρύπα του όζοντος, την καταστροφή των τροπικών δασών, την ερημοποίηση μεγάλων τμημάτων της Αφρικής και της Ασίας και τις συσωρευτικές επιπτώσεις των επιδημικών καταστροφών.
Πολλοί έθεσαν το ερώτημα: «Μήπως είναι ήδη πολύ αργά; Δεν είναι αναπόφευκτη η μέρα της κρίσης; Θα μπορέσει η ανθρωπότητα να επιβιώσει τα επόμενα 50 χρόνια;» Πιστεύουμε ότι η ανθρωπότητα δεν είναι καταδικασμένη. Αυτό δεν είναι ευσεβής πόθος ή απλά διαίσθηση. Είναι μια πεποίθηση βασισμένη σε στερεά επιστημονικά δεδομένα και στη συνεχιζόμενη δυναμική της επιστημονικής έρευνας.
Μόνο ένα παράδειγμα: υπάρχει μια συγκεκριμένη, σοβαρή προσέγγιση για την πλήρη ανατροπή της ερημοποίησης της Αφρικής: άρδευση της έρημου για να μετατραπεί ξανά σε μια πλούσια περιοχή παραγωγής τροφίμων όπως ήταν πριν από 1.500 χρόνια – ώστε να εμπνευστούν οι κατοικοί της να εφαρμόσουν γεωργικές τεχνικές που συντηρούν τη φύση, να επανέρθουν από τις εμπορικές σοδειές σε σοδειές που τους επιτρέπουν τη σίτιση των Αφρικανών με έναν υγιεινό τρόπο. Η επίδραση μιας πράσινης, δασικής Σαχάρας στο παγκόσμιο κλίμα θα ήταν πραγματικά εκπληκτική.
Το πρόβλημα που πρέπει να λυθεί σ’ αυτή την περίπτωση δεν είναι τεχνικό, φυσικό ή πολιτιστικό. Είναι κοινωνικό. Για να εφαρμοστεί αυτή η λύση, χρειάζεται μια κοινωνική δομή όπου η κοινωνική και οικονομική συμπεριφορά δεν καθορίζονται από απληστία, από επιθυμία συσσώρευσης προσωπικού πλούτου ανεξάρτητα από το συνολικό κοινωνικό και οικονομικό κόστος, από βραχυπρόθεσμο ψευτοορθολογισμό που υποκαθιστά τον μακροπρόθεσμο ορθολογισμό. Χρειαζόμαστε την εξουσία στα χέρια των κοινωνικών δυνάμεων που μπορούν να εμποδίσουν τα άτομα, τις τάξεις και τις κύριες ταξικές ομάδες να επιβάλουν τη θέλησή τους στην κοινωνία. Η εξουσία πρέπει να βρίσκεται στα χέρια των εκμεταλλευόμενων και καταπιεσμένων που επιθυμούν να αφήσουν να κυριαρχήσουν με δημοκρατικά μέσα η αλληλεγγύη, η συνεργασία και η γενναιοδωρία πάνω σε έναν κοντόφθαλμο εγωισμό και ανευθυνότητα.
Δεν είναι θέμα συνειδητοποίησης. Οι πλούσιοι, οι καπιταλιστές, τα επιτελεία τους δεν είναι ηλίθιοι. Πολλοί από αυτούς γνωρίζουν άριστα, για παράδειγμα, τους οικολογικούς κινδύνους. Προσπαθούν να τους λάβουν υπόψη, να τους συμπεριλάβουν στον οικονομικό προγραμματισμό και τις προβολές τους, αλλά υπό την πίεση του ανταγωνισμού, αναγκάζονται να ενεργούν με τέτοιο τρόπο ώστε να παραμένει η γενική απειλή.
Κάποιοι λένε ότι η επιστήμη και η τεχνολογία έχουν αναπτύξει μια ακαταμάχητη δική τους λογική και ότι η ανεξέλεγκτη εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας φέρνει την ανθρωπότητα στο χείλος της εξαφάνισης, αλλά αυτός δεν είναι ο σωστός τρόπος να δούμε τα πράγματα. Αυτό είναι που θα μπορούσατε να αποκαλέσετε, από την άποψη της μαρξιστικής φιλοσοφίας, πραγμοποιημένη σκέψη. Η επιστήμη και η τεχνολογία παρουσιάζονται ως δυνάμεις διαχωρισμένες από τα ανθρώπινα όντα που τις ελέγχουν. Αλλά αυτό είναι λάθος.
Εργατική Δημοκρατία
Η επιστήμη και η τεχνολογία δεν έχουν εξουσία ανεξάρτητη από τις κοινωνικές ομάδες που τις εφηύραν, τις εφαρμόζουν και τις προσαρμόζουν στα συμφέροντά τους όπως τα κατανοούν. Το πρόβλημα–κλειδί είναι να υποβληθεί η επιστήμη και η τεχνολογία σε συνειδητό κοινωνικό έλεγχο με βάση τα δημοκρατικά διαμορφωμένα συμφέροντα της μεγάλης πλειοψηφίας των ανθρώπων. Να τους απαλλάξει από την υποταγή σε ειδικά συμφέροντα, τα οποία τους κακοποιούν ανεξάρτητα από τα μακροπρόθεσμα συμφέροντα του ανθρώπινου γένους. Για τον σκοπό αυτό, η οργάνωση και η δομή της ίδιας της κοινωνίας πρέπει να υπόκεινται σε δημοκρατικά καθορισμένο, συνειδητό έλεγχο.
Σε τελική ανάλυση, η ουσία του σοσιαλισμού είναι η κατάκτηση της ανθρώπινης ελευθερίας για τον μεγαλύτερο δυνατό αριθμό ανθρώπων, ώστε να αποφασίζουν την ίδια τη μοίρα τους σε όλους τους βασικούς τομείς της ζωής. Αυτό ισχύει, καταρχάς, για όλους τους μισθωτούς, οι οποίοι υπόκεινται στον οικονομικό καταναγκασμό να πουλάνε την εργατική τους δύναμη και που αντιπροσωπεύουν μια μάζα ανθρώπων μεγαλύτερη από ό,τι ήταν ποτέ στο παρελθόν. Υπάρχουν πλέον περισσότεροι από 1 δισεκατομμύριο μισθωτοί.
Όσοι υποστηρίζουν την υπερίσχυση της μειοψηφίας πάνω απ’ αυτή την ελευθερία –την ελευθερία των εργατών αυτών να αποφασίζουν με δημοκρατικό τρόπο ποιες είναι οι προτεραιότητες που πρέπει να εφαρμοστούν στην παραγωγή, καθώς και στον τρόπο παραγωγής και διανομής– εκείνοι που δηλώνουν ότι η ελευθερία αυτή πρέπει να υποτάσσεται στην κυριαρχία των νόμων της αγοράς, των πλουσίων ή των ειδικών, της εκκλησίας, του κράτους ή του κόμματος, αλαζονικά υποθέτουν την τελειότητα των γνώσεων και της σοφίας τους και υποτιμούν την ικανότητα των μαζών να είναι ισάξιοί τους ή να τους ξεπερνούν. Απορρίπτουμε αυτούς τους ισχυρισμούς ως εμπειρικά αβάσιμους και ηθικά απωθητικούς, που οδηγούν σε όλο και πιο απάνθρωπες συνέπειες.
Συμφωνούμε με την προειδοποίηση του Μαρξ ότι οι εκπαιδευτές πρέπει να εκπαιδευτούν κι αυτοί. Μόνο η δημοκρατικά οργανωμένη αυτο-δραστηριότητα των μαζών μπορεί να το επιτύχει αυτό. Ο σοσιαλισμός είναι μια κοινωνική δομή στην οποία οι μάζες αυτές αποφασίζουν τη μοίρα τους ελεύθερα.
Για να δούμε τον κόσμο όπως είναι σήμερα, πρέπει να τον δούμε με έναν τρόπο διαφορετικό από αυτό που γενικά διαβάζετε στις εφημερίδες ή βλέπετε στην τηλεόραση. Οι λαοί αρχίζουν να αντεπιτίθενται.
Στην Ουρουγουάη, οι άνθρωποι μόλις απέρριψαν, με 74% σε δημοψήφισμα, την ιδιωτικοποίηση της τηλεφωνικής εταιρείας. Υπήρχαν μεγάλες αντιδράσεις των Βρετανών ανθρακωρύχων, και ιδιαίτερα των Ιταλών εργατών, στις πολιτικές λιτότητας που οι κυβερνήσεις τους προσπάθησαν να τους επιβάλλουν. Και οι δύο ομάδες απέργησαν ενάντια σε αυτές τις πολιτικές λιτότητας. Στη Γερμανία έχουμε δει, και αυτό είναι το πιο ενθαρρυντικό, μια ριζική αντίδραση της νεολαίας, κατά της ανόδου της ξενοφοβίας, του ρατσισμού και του νεοφασισμού.
Αυτό είναι εντελώς διαφορετικό από αυτό που συνέβη στα τέλη της δεκαετίας του 1920 και στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Την εποχή εκείνη οι Ναζί κατέκτησαν τα γυμνάσια, τα πανεπιστήμια –τη νεολαία– πολύ πριν κατακτήσουν την πολιτική εξουσία. Σήμερα, η μάζα της νεολαίας κινείται κατά της ξενοφοβίας, του ρατσισμού και του νεοφασισμού, ενώ τα πολιτικά κόμματα πάνε προς τα δεξιά.
Το πιο ευχάριστο παράδειγμα είναι εκείνο της Βραζιλίας, όπου υπήρξε μια αντίσταση της εργατικής τάξης εναντία σε μιας διεφθαρμένη αντιδραστική κυβέρνησης. Είμαι μάλλον απαισιόδοξος, δεν νομίζω ότι οι εργαζόμενοι θα νικήσουν, αλλά τουλάχιστον έγινε εφικτή μια πρόκληση ενάντια στην αστική εξουσία σε αυτή την έβδομη μεγαλύτερη χώρα στον κόσμο, όπου σήμερα υπάρχουν περισσότεροι βιομηχανικοί εργαζόμενοι απ’ ό,τι στη Γερμανία το 1918.
Ωστόσο, σε μια μετρημένη πλευρά της εικόνας του κόσμου, πολλά από αυτά τα κινήματα είναι γενικά μονοθεματικά κινήματα και είναι ασυνεχή ασυνέχειες λόγω της έλλειψης μιας εναλλακτικής κοινωνικής τάξης.
Σοσιαλισμός
Σε ολόκληρη αυτή την παγκόσμια εξέλιξη κυριαρχεί αυτό που αποκαλούμε στο κίνημά μου, η παγκόσμια κρίση της αξιοπιστίας του σοσιαλισμού. Οι εργαζόμενοι δεν έχουν καμία απολύτως εμπιστοσύνη στον σταλινισμό, τον μετασταλινισμό, τον μαοϊσμό, τον ευρωκομουνισμό ή τη σοσιαλδημοκρατία.
Κάτω από αυτές τις συνθήκες, καμία από τις δύο βασικές κοινωνικές τάξεις, το κεφάλαιο και το η εργασία, δεν είναι ικανές να επιβάλουν βραχυπρόθεσμα ή μεσοπρόθεσμα την ιστορική τους λύση στην παγκόσμια κρίση. Οι καπιταλιστές δεν μπορούν για αντικειμενικούς λόγους, επειδή η εργατική τάξη είναι πάρα πολύ ισχυρή. Είναι πολύ πιο ισχυρή απ’ ό,τι ήταν στη δεκαετία του 1930. Αλλά ούτε η εργατική τάξη μπορεί να λύσει αυτή την παγκόσμια κρίση, επειδή δεν έχει πίστη σε μια εναλλακτική κοινωνική δομή.
Συνεπώς, πρέπει να περιμένουμε μια παρατεταμένη κρίση, η έκβαση της οποίας είναι ακόμα απρόβλεπτη. Πρέπει να αγωνιστούμε για ένα αποτέλεσμα υπέρ της εργατικής τάξης, υπέρ του σοσιαλισμού, υπέρ της φυσικής επιβίωσης της ανθρωπότητας. Επειδή αυτή είναι η πραγματική επιλογή σήμερα. Δεν είναι «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα», αλλά «σοσιαλισμός ή φυσική εξαφάνιση της ανθρωπότητας».
Θεωρώ ότι το βασικό καθήκον όλων εμάς των σοσιαλιστών έχει τρία σκέλη.
Καταρχάς, να υπερασπιστούμε, άνευ όρων και παντού, όλα τα αιτήματα των μαζών που αντιστοιχούν στις πραγματικές τους ανάγκες όπως αυτές τις βλέπουν, χωρίς να υποτάσσουμε αυτή την υποστήριξη σε οποιεσδήποτε προτεραιότητες πολιτικής φύσης ή κάποιου συγκεκριμένου πολιτικού σχήματος εξουσίας. Πρέπει να επιστρέψουμε στο παράδειγμα αυτού που έκανε το εργατικό κίνημα κατά την ίδρυσή του και κατά την περίοδο της μεγαλύτερης ανάπτυξής του από τα τέλη της δεκαετίας του 1880 μέχρι την παραμονή του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Οι σοσιαλιστές είχαν τότε δύο στόχους–κλειδιά: το οχτάωρο εργασίας και το καθολικό δικαίωμα ψήφου, και δεν ξεκίνησαν από το ερώτημα: Πώς θα το πραγματοποιήσουμε, με ποια μορφή εξουσίας, με ποια μορφή κυβέρνησης; Όχι, είπαν ότι πρόκειται για αντικειμενικές ανάγκες της ανθρώπινης χειραφέτησης, και θα αγωνιστούμε γι’ αυτά με όλα τα δυνατά και απαραίτητα μέσα και θα δούμε τι θα προκύψει.
Σε ορισμένες χώρες το οχτάωρο κατακτήθηκε από γενικές απεργίες. Σε άλλες χώρες πραγματοποιήθηκε μέσω κυβερνήσεων, που κάποιος θα μπορούσε να θεωρήσει εργατικές. Σε άλλες δόθηκε από την αστική τάξη ως παραχώρηση σε ένα ισχυρό εργατικό κίνημα, προσπαθώντας έτσι να το αποτρέψει από το να κάνει μια επανάσταση. Αλλά δεν είναι αυτό το σημαντικό. Το σημαντικό ήταν ότι το οχτάωρο αποτελούσε, όπως επεσήμαναν οι Μαρξ και Ένγκελς, το αντικειμενικό συμφέρον της εργατικής τάξης, και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο αγώνας για τέτοιου είδους αιτήματα δεν πρέπει να υποτάσσονται σε κανένα προκαθορισμένο σχήμα εξουσίας.
Πολλές φορές έχω υπενθυμίσει σε συντρόφους το διάσημο ρητό αυτού του μεγάλου τακτικιστή Ναπολέοντα Βοναπάρτη, τον οποίο ο Λένιν ανέφερε συχνά με επιδοκιμασία: «Πρώτα ξεκινήστε τον αγώνα και στη συνέχεια θα δούμε». Το σημαντικό είναι να ξεκινήσει ο αγώνας. Αυτό που έρχεται στη συνέχεια εξαρτάται από το συσχετισμό των δυνάμεων, αλλά ακόμα και ο ίδιος ο αγώνας αλλάζει τον συσχετισμό των δυνάμεων.
Το δεύτερο καθήκον των σοσιαλιστών και κομμουνιστών σήμερα είναι η βασική σοσιαλιστική εκπαίδευση και προπαγάνδα. Η ανθρωπότητα δεν μπορεί να σωθεί χωρίς να αντικαταστήσει αυτή τη σημερινή κοινωνία με μια ριζικά διαφορετική κοινωνία. Μπορείτε να την ονομάσετε όπως θέλετε, η ετικέτα δεν κάνει διαφορά, αλλά το περιεχόμενό της πρέπει να διευκρινιστεί, το περιεχόμενο του σοσιαλισμού, όπως θα γίνει αποδεκτό από τις μάζες. Μετά από τις καταστροφικές εμπειρίες της σοσιαλδημοκρατίας, του σταλινισμού και του μετασταλινισμού, η εικόνα του σοσιαλισμού δεν μπορεί παρά να είναι μια ριζοσπαστική χειραφέτηση, έχοντας μια διάσταση ριζοσπαστικού φεμινισμού, ριζοσπαστικής υπεράσπισης του περιβάλλοντος, ριζοσπαστικής αντιπολεμικής φιλειρηνικής συνείδηση, πολιτικό πλουραλισμό και καθολικής ταύτισης με τα ανθρώπινα δικαιώματα δικαιωμάτων χωρίς εξαίρεση. Ο σοσιαλισμός θα γίνει αποδεκτός μόνο αν θεωρηθεί ριζοσπαστικά χειραφετητικός σε μια παγκόσμια κλίμακα χωρίς εξαίρεση.
Η τρίτη προϋπόθεση για την επίλυση της τρομερής κρίσης της αξιοπιστίας του σοσιαλισμού είναι η επανένωση της έννοιας του σοσιαλισμού με την ελευθερία. Η μπουρζουαζία έκανε ένα τρομερό στρατηγικό λάθος σηκώνοντας το ζήτημα των ανθρώπινων δικαιωμάτων εναντίον των σοσιαλιστών παγκοσμίως. Αυτό θα γίνει μπούμερανγκ που θα την χτυπήσει ξανά και ξανά. Αλλά για να συμβεί αυτό, η επανένωση του σοσιαλισμού και της ανθρώπινης ελευθερίας πρέπει να είναι πλήρης.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1920, το παραδοσιακό τραγούδι του ιταλικού εργατικού κινήματος, Bandiera Rossa (Κόκκινη Σημαία), περιείχε αυτά τα θαυμάσια λόγια: «Ζήτω ο κομμουνισμός και η ελευθερία!»
Ένα από τα βαρύτερα εγκλήματα του σταλινισμού, του μετασταλινισμού και της σοσιαλδημοκρατίας ήταν να προκαλέσει το ιστορικό διαζύγιο μεταξύ αυτών των δύο αξιών. Πρέπει να επανέλθουμε σε αυτό.
Στις ΗΠΑ στα μέσα της δεκαετίας του 1920, δύο αναρχικοοί, αντικομμουνιστές –δεν είχαν απολύτως καμία συμπάθεια για τον κομμουνισμό– οι Σάκο και Βαντσέτι, καταδικάστηκαν σε θάνατο από την αντιδραστική αστική κυβέρνηση. Η υπόθεσή τους αναλήφθηκε από το Κομμουνιστικό Κόμμα των ΗΠΑ και την Κομμουνιστική Διεθνή. Το γεγονός ότι ήταν αναρχικοί, αντικομμουνιστές, δεν έκανε απολύτως καμία διαφορά. Λέω μια περηφάνεια ότι ο σύντροφός μας Τζέιμς Κάνον έπαιξε έναν σημαντικό ρόλο στην οργάνωση μια παγκόσμιας καμπάνιας υπέρ αυτών των δύο αναρχικών. Αυτή είναι η παράδοση όπου πρέπει να επιστρέψουμε χωρίς περιορισμούς.
Όποιος διαπράττει εγκλήματα ενάντια στα ανθρώπινα δικαιώματα κάτω από οποιοδήποτε πρόσχημα σε οποιαδήποτε χώρα πρέπει να καταγγέλεται από τους σοσιαλιστές–κομμουνιστές αυτού του κόσμου. Αυτή είναι η προϋπόθεση για να αποκατασταθεί η εμπιστοσύνη των μαζών στο κίνημά μας. Όταν αυτή η εμπιστοσύνη έχει αποκατασταθεί, έχουμε μια ηθική πίστωση, μια ηθική δύναμη 10 φορές πιο ισχυρή απ’ όλο το οπλοστάσιο που ελέγχουν οι καπιταλιστές.
Στην Υπεράσπιση του Μαρξισμού
Θέλω να πω στους φίλους μου στη Μαρξιστική Σχολή ότι έχουν απόλυτο δίκιο να υπερασπίζονται τον μαρξισμό και να μην παραδίνονται με τον παραμικρό τρόπο στις αντιμαρξιστικές πιέσεις που βρίσκονται παντού γύρω μας. Ορισμένες είναι ανοιχτές, μερικές διάχυτες, αλλά βρίσκονται παντού γύρω μας.
Ο μαρξισμός είναι το καλύτερο πράγμα που έχει συμβεί στην κοινωνική σκέψη και δράση τα τελευταία 150 χρόνια. Όσοι το αρνούνται αυτό, εκείνοι που κάνουν τον μαρξισμό υπεύθυνο για τη σταλινική αντεπανάσταση, για την σοσιαλδημοκρατική στήριξη των αποικιακών πολέμων, είναι είτε αδαείς είτε σκόπιμα ψεύτες. Ο μαρξισμός έδωσε στην ανθρωπότητα δύο βασικές κατακτήσεις, τις οποίες πρέπει να υπερασπιστούμε, αλλά με την ασφάλεια και την αυτοπεποίθηση ότι υπερασπιζόμαστε μια σωστή υπόθεση.
Ο μαρξισμός είναι η επιστήμη της κοινωνίας. Είναι η κατανόηση με ένα συνεκτικό τρόπο, του τι συμβαίνει εδώ και 200 χρόνια, αν όχι και περισσότερο, με βάση ένα τρομερό πλούτο εμπειρικών πληροφοριών και χωρίς καμία πολύτιμη, έστω και εν μέρει πολύτιμη, εναλλακτική λύση μεταξύ των κοινωνικών επιστήμων.
Δεν κάνουμε προβλέψεις για το μέλλον. Η μόνη επιστημονική μορφή του μαρξισμού είναι ο ανοιχτός μαρξισμός. Ο μαρξισμός που, όπως είπε ο ίδιος ο Μαρξ είπε, ενσωματώνει την εποικοδομητική αμφιβολία. Τα πάντα παραμένουν ανοιχτά σε επανεξέταση, αλλά μόνο με βάση τα γεγονότα. Εκείνοι που το κάνουν αυτό με έναν ανεύθυνο τρόπο, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τα γεγονότα, αυτοί που πετάνε αυτό το τεράστιο εργαλείο κατανόησης της παγκόσμιας πραγματικότητας σε αντάλλαγμα μόνο για τον σκεπτικισμό, τον παραλογισμό, τη μυστικοποίηση ή τη μυθολογία, δεν εξυπηρετούν κανένα θετικό σκοπό.
Όσο σημαντικός είναι ο μαρξισμός ως επιστήμη, τόσο σημαντική είναι και η δεύτερη βασική συνιστώσα του, και αυτή είναι η ηθική συνιστώσα. Ο ίδιος ο Μαρξ το διατύπωσε αυτό με έναν πολύ ριζοσπαστικό τρόπο. Από τη νεότητά του μέχρι το τέλος της ζωής του, δεν αμφιταλαντεύτηκε ούτε ένα λεπτό από τον ορισμό αυτού που ο ίδιος ονόμαζε κατηγορηματική προσταγή.
Αυτός ο ορισμός δεν είναι άλλος από το να καταπολεμήσουμε κάθε κατάσταση στην οποία οι άνθρωποι περιφρονούνται, αποξενώνονται, εκμεταλλεύονται, καταπιέζονται ή τους αρνούνται τη βασική ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Όποια κι αν είναι τα προσχήματα για τη δικαιολόγηση τέτοιων αρνήσεων, πρέπει να τους αντιταχθούμε άνευ όρων. Καταλάβετε ότι δεν μπορείτε να είστε πιο ευτυχισμένοι παρά αν έχετε αφιερώσει τη ζωή σας σε αυτή στην υπεράσπιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων σε όλο στον κόσμο: την υπεράσπιση των εκμεταλλευόμενων, των καταπιεσμένων, των περιφρονημένων.
Δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να είσαι ένας καλός άνθρωπος σε αυτό τον κόσμο παρά να αφιερώσεις τη ζωή σου σε αυτό το μεγάλο σκοπό. Γι’ αυτό το μέλλον είναι με τον μαρξισμό.
