170 χρόνια Κομμουνιστικό Μανιφέστο: Το επαναστατικό περιεχόμενό του

170 χρόνια Κομμουνιστικό Μανιφέστο: Το επαναστατικό περιεχόμενό του

Από την Εργατική Πάλη Φεβρουαρίου

«Το έργο αυτό, χαρακτηρίζει με διαύγεια και σαφήνεια τη νέα κοσμοθεωρία, τον συνεπή υλισμό που αγκαλιάζει επίσης και τον χώρο της κοινωνικής ζωής, τη διαλεκτική ως την πιο πολύπλευρη και βαθιά διδασκαλία για την εξέλιξη, τη θεωρία της ταξικής πάλης και τον κοσμοϊστορικό ρόλο του προλεταριάτου, του δημιουργού μιας καινούριας κομμουνιστικής κοινωνίας».  Β.Ι. Λένιν (Άπαντα τ. 26)

Η συμβολή του Κομμουνιστικού Μανιφέστου στην απόδοση/επεξήγηση των βασικών αρχών του επιστημονικού σοσιαλισμού με έναν καθαρό και απλό τρόπο και στη διάδοσή τους στην εργατική τάξη και στην πρωτοπορία εκείνης της εποχής είναι κοσμοϊστορική. 170 χρόνια μετά τη συγγραφή του, την εποχή της ιστορικής παρακμής του καπιταλισμού, όπου όλες οι αντιφάσεις του ξεσπούν με τον πιο εκρηκτικό τρόπο, παρασύροντας την ανθρωπότητα στη βαρβαρότητα της φτώχειας, του πολέμου και της οικολογικής καταστροφής, οι θεμελιώδεις αρχές του Μανιφέστου είναι τόσο αποκαλυπτικές και αληθινές όσο όταν πρωτογράφτηκαν. Το Μανιφέστο αποτυπώνει τον επαναστατικό μετασχηματισμό που έφερε ο Μαρξισμός στις κοινωνικές επιστήμες τη δεκαετία του 1840: στην κλασική γερμανική φιλοσοφία, στην αγγλική πολιτική οικονομία και στη γαλλική κοινωνιολογική ιστοριογραφία. Συνδυάζει την εξέλιξη των κοινωνικών επιστημών με το σχέδιο για την απελευθέρωση της ανθρωπότητας, που περνά μέσα από την απελευθέρωση του προλεταριάτου. Οι θεμελιώδεις αρχές του Κομμουνιστικού Μανιφέστου είναι οι εξής:

  1. Η μετατροπή από τους Μαρξ-Ένγκελς της ιδεαλιστικής διαλεκτικής σε υλιστική διαλεκτική: α) Η υλική πραγματικότητα, όπως η φύση και οι κοινωνίες, υπάρχει ανεξάρτητα από τις ιδέες εκείνων που προσπαθούν να τις ερμηνεύσουν. Υπάρχει μία αντικειμενική πραγματικότητα, την οποία προσπαθεί να εξηγήσει η ανθρώπινη σκέψη, όπως εκείνη διαμορφώνεται και αναπτύσσεται μέσα σ’ ένα συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο. β) Η σκέψη δεν μπορεί να ταυτιστεί ποτέ απόλυτα με την αντικειμενική πραγματικότητα, καθώς η δεύτερη πάντα προηγείται της πρώτης. Η μόνη επαλήθευση της σκέψης είναι η πράξη, άρα επιστημονική σκέψη είναι αυτή που εξακριβωμένα υλοποιείται στην πράξη. γ) Οι άνθρωποι δεν είναι πνευματικά ή γενικά απλά όντα, αλλά κοινωνικά και ιστορικά συγκεκριμένα, υπάρξεις που καθορίζονται από τις συνθήκες μέσα στις οποίες ζουν. δ) Η πάλη των ανθρώπων για την απελευθέρωσή τους αφορά καταρχάς την αναζήτηση όλο και μεγαλύτερου υλικού χώρου για ζωή και τη δυνατότητα απόλαυσής της.
  2. Αυτή η μεθοδολογία σκέψης οδήγησε τον Μαρξ στη θεμελίωση του ιστορικού υλισμού, τον οποίο εφαρμόζει πλήρως στο Μανιφέστο. Οι κεντρικές θέσεις του θα μπορούσαν να συνοψιστούν στα εξής: α) Το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων παραγωγής καθορίζει όλες τις ταξικές σχέσεις και επομένως την κοινωνική δομή. β) Η κοινωνική ύπαρξη καθορίζει και την κοινωνική συνείδηση. Η ιδεολογία της τάξης που ελέγχει το κοινωνικό υπερπροϊόν είναι η κυρίαρχη ιδεολογία κάθε εποχής. γ) Το κράτος είναι προϊόν της διαίρεσης της κοινωνίας σε τάξεις και εργαλείο σταθεροποίησης, διατήρησης και αναπαραγωγής της εξουσίας μίας τάξης. Στο Μανιφέστο διατυπώνεται η πρώτη επιστημονική θεώρηση του κράτους: «η διοίκηση του σημερινού κράτους δεν είναι παρά μία επιτροπή για τη διεύθυνση των κοινών υποθέσεων ολόκληρης της μπουρζουαζίας». Η αστική δημοκρατία είναι η δικτατορία των αστών πάνω στο προλεταριάτο και μπορεί να εξυπηρετήσει μόνο αυτούς. Το προλεταριάτο για να απελευθερωθεί πρέπει να τη συντρίψει. δ) Η ιστορία της ανθρωπότητας είναι η ιστορία της πάλης ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις, της επικράτησης κάποιων κοινωνικών τάξεων πάνω σε άλλες: «η ιστορία όλων των ως τώρα κοινωνιών είναι η ιστορία ταξικών αγώνων». Αυτή η πάλη θα συνεχίζεται μέχρι να εξαφανιστούν οι βάσεις της, δηλαδή η ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. ε) Οι κοινωνικές τάξεις δεν είναι αιώνιοι θεσμοί της ανθρώπινης κοινωνίας/ανθρώπινης ύπαρξης. Εμφανίζονται σ’ ένα συγκεκριμένο στάδιο της ανθρώπινης ιστορίας και με αυτή την έννοια η μελλοντική αταξική κοινωνία είναι ένα στάδιο της ιστορικής εξέλιξης. Η υλική βάση της οικοδόμησης της αταξικής κοινωνίας είναι η δυνατότητα να παράγεται όσο το δυνατόν περισσότερο κοινωνικό υπερπροϊόν με όσο το δυνατόν λιγότερη κοινωνική εργασία, δηλαδή η επίτευξη όσο το δυνατόν μεγαλύτερης παραγωγικότητας της εργασίας.
  3. Στο Μανιφέστο ο Μαρξ εκθέτει μια αναλυτική ανατομία του καπιταλισμού, παρότι εκείνη την εποχή δεν είχε ολοκληρώσει τη μελέτη/κριτική της πολιτικής οικονομίας. Αναλύει τις ρίζες του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής: την αποσύνθεση της φεουδαρχίας και την πρωταρχική συσσώρευση του κεφαλαίου, τη γέννηση της μανιφακτούρας και την ανάπτυξη της βιομηχανίας, την πολύ μεγάλη αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας και την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, που αποτέλεσε ένα ιστορικά προοδευτικό στοιχείο του καπιταλισμού. Περιγράφει τις νέες κοινωνικές παραγωγικές σχέσεις, τις κοινωνικές τάξεις που διαμορφώθηκαν και τον ανταγωνισμό μεταξύ τους: την καταστροφή των ενδιάμεσων τάξεων, της μικρομπουρζουαζίας των πόλεων και της αγροτιάς, τη συγκέντρωση του πλούτου στα χέρια ενός συνεχώς μειούμενου αριθμού ιδιοκτητών, μιας κοινωνικής μειοψηφίας, της αστικής τάξης, και από την άλλη πλευρά τον συνεχώς αυξανόμενο αριθμό του προλεταριάτου: «Η σύγχρονη βιομηχανία μετέτρεψε το μικρό εργαστήρι του πατριαρχικού μάστορα στο μεγάλο εργοστάσιο του βιομήχανου καπιταλιστή. Οι εργατικές μάζες, στριμωγμένες στα εργοστάσια, οργανώνονται στρατιωτικά. Τους βάζουν σαν απλούς στρατιώτες της βιομηχανίας κάτω από την επίβλεψη μιας ολόκληρης ιεραρχίας από υπαξιωματικούς και αξιωματικούς. Δεν είναι μονάχα σκλάβοι της αστικής τάξης, του αστικού κράτους, αλλά κάθε μέρα, κάθε ώρα, υποδουλώνονται από τις μηχανές, από τον αρχιεργάτη και πριν απ’ όλα από τον ίδιο τον αστό εργοστασιάρχη».

Ο Μαρξ διατύπωσε τους βασικούς νόμους κίνησης της καπιταλιστικής οικονομίας: την πληρωμή της εργατικής δύναμης ως ισοδύναμο του κόστους αναπαραγωγής της, την ιδιοποίηση της υπεραξίας της εργασίας από τους καπιταλιστές. Σκιαγράφησε την τάση του καπιταλισμού να ρίχνει το βιοτικό επίπεδο των εργατών και να τους εξαθλιώνει και προέβλεψε τον τρόπο με τον οποίο θα χρησιμοποιούσαν οι καπιταλιστές την τεχνολογική πρόοδο και την αυτοματοποίηση των μηχανών για να τους ξεζουμίζουν: «Εξ’ αιτίας της εκτεταμένης χρήσης του μηχανολογικού εξοπλισμού και του καταμερισμού της εργασίας, η εργασία των προλετάριων έχει χάσει κάθε ατομικό χαρακτήρα και κατά συνέπεια όλη τη γοητεία για τον εργαζόμενο. Ο εργαζόμενος γίνεται εξάρτημα της μηχανής και αυτό που απαιτείται από αυτόν είναι μόνο η πιο απλή, η πιο μονότονη και η πλέον εύκολη επιδεξιότητα. Με τον τρόπο αυτό το κόστος παραγωγής για τον εργαζόμενο περιορίζεται σχεδόν εντελώς και υποχωρεί στα επίπεδα που απαιτεί η συντήρησή του και η διατήρηση του είδους του. Όμως η τιμή των αγαθών και κατά συνέπεια και της εργασίας ισοδυναμεί με το κόστος της παραγωγής τους. Σε αναλογία, συνεπώς, καθώς η αποκρουστική εικόνα της εργασίας εντείνεται, τα ημερομίσθια πέφτουν. Επιπλέον, σε αναλογία με την αύξηση της χρήσης της μηχανολογικού εξοπλισμού και του καταμερισμού της εργασίας, αυξάνει και το φορτίο του μόχθου, είτε με την επέκταση των ωρών εργασίας, είτε με την αύξηση του έργου που παράγεται κατά τον δεδομένο χρόνο ή με την αύξηση της ταχύτητας λειτουργίας του μηχανολογικού εξοπλισμού κ.λπ.». Περιέγραψε τις εμπορικές και βιομηχανικές κρίσεις, ως μια σειρά εκτεταμένων καταστροφών, άρρηκτα συνδεδεμένων με τον καπιταλισμό, τη στιγμή που σοσιαλδημοκράτες της εποχής μιλούσαν για το ξεπέρασμα των κρίσεων μέσα από την εθνική και διεθνή ανάπτυξη των τραστ. Διέβλεψε την ανάπτυξη της παγκόσμιας αγοράς και του καπιταλισμού ως παγκόσμιου συστήματος.

  1. Η διεθνής ανάπτυξη του καπιταλισμού είναι η υλική βάση της διαμόρφωσης του προλεταριάτου ως ενιαίας και παγκόσμιας κοινωνικής τάξης, που δίνει αντικειμενικά διεθνιστικό χαρακτήρα στην πάλη του προλεταριάτου κάθε χώρας και προκαθορίζει τον διεθνιστικό χαρακτήρα της σοσιαλιστικής επανάστασης. Ο Μαρξ στο Μανιφέστο καταρρίπτει τα κούφια λάβαρα της «εθνικής πατρίδας και συνείδησης», που σήκωσε η αστική τάξη για να κρατά διαιρεμένο, υπνωτισμένο και άρα πειθήνιο το προλεταριάτο, και τα αντικαθιστά με τις βασικές διεθνιστικές αρχές: «Oι εργάτες δεν έχουν πατρίδα». Καταρρίπτει και συντρίβει τη μετέπειτα καταστροφική άποψη της σταλινικής γραφειοκρατίας περί σοσιαλισμού σε μία μόνο χώρα: «Ενιαία δράση των κύριων πολιτισμένων χωρών τουλάχιστον, είναι ένας από τους πρώτους όρους για την απελευθέρωση του προλεταριάτου».
  2. Εισάγει την αναγκαιότητα της πολιτικής οργάνωσης και πάλης του προλεταριάτου. Το προλεταριάτο, για να μπορέσει να συντρίψει τη δικτατορία της αστικής τάξης και να της αποσπάσει την εξουσία, πρέπει να αναπτύξει την πολιτική του πάλη και άρα να οργανωθεί σε δικό του πολιτικό επαναστατικό κόμμα: «Κάθε ταξική πάλη είναι πολιτική πάλη», «η οργάνωση του προλεταριάτου σαν τάξη είναι κατά συνέπεια η οργάνωσή του σε πολιτικό κόμμα».
  3. Παρά το γεγονός ότι μέχρι την Παρισινή Κομμούνα (1871) δεν υπήρχε ιστορική εμπειρία για το πώς το προλεταριάτο θα συγκεντρώσει και θα ασκήσει την εξουσία του, μετά τη νικηφόρα σοσιαλιστική επανάσταση, στην πορεία του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της κοινωνίας, οι Μαρξ και Ένγκελς συνέλαβαν και σκιαγράφησαν στο Μανιφέστο την ουσία της δικτατορίας του προλεταριάτου και τα χαρακτηριστικά της, αλλά και του σοσιαλισμού δευτερευόντως: «Το προλεταριάτο ως κυρίαρχη τάξη…», «Όταν στην πορεία της ανάπτυξης, οι ταξικές διακρίσεις έχουν εξαφανιστεί και όλη η παραγωγή έχει συγκεντρωθεί στα χέρια μιας ευρείας ένωσης ολόκληρου του έθνους, η δημόσια εξουσία θα χάσει τον πολιτικό της χαρακτήρα». Η δικτατορία του προλεταριάτου είναι το μεταβατικό στάδιο ανάμεσα στον καπιταλισμό και τον σοσιαλισμό. Η εργατική τάξη έχει συγκεντρώσει την εξουσία και, μέσα από τις μορφές αυτοοργάνωσής της, την ασκεί σε οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Κατά τη διάρκεια του μεταβατικού σταδίου, και καθώς οι παραγωγικές δυνάμεις αναπτύσσονται κάτω από τη λειτουργία της σχεδιασμένης οικονομίας και της κοινωνικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής, οι ταξικές διαιρέσεις σταδιακά σβήνουν και παράλληλα σβήνει και το κράτος, ως εργαλείο καταπίεσης μίας τάξης απέναντι σε μία άλλη. Το ακριβώς αντίθετο από την τερατώδη κρατική καταπίεση που δημιούργησε ο σταλινισμός στις χώρες του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού». Αυτή η διαδικασία θα στηρίζεται στην εργατική δημοκρατία, θα ξεκινά από την εργατική τάξη και θα καταλήγει σε αυτήν, «η χειραφέτηση των εργατών πρέπει να είναι έργο της ίδιας της εργατικής τάξης» .
  4. Στο Μανιφέστο αποτυπώνεται, με τη μορφή δέκα συγκεκριμένων αιτημάτων, το πρώτο μεταβατικό πρόγραμμα, υπηρετώντας την ανάγκη να γεφυρωθεί η διαφορά ανάμεσα στην ωρίμανση των αντικειμενικών παραγόντων για τη νίκη της σοσιαλιστικής επανάστασης και της ανωριμότητας της συνείδησης της εργατικής τάξης και της ηγεσίας της. Παρότι στην εισαγωγή της έκδοσης του 1872, οι Μαρξ και Ένγκελς γράφουν πως τα αιτήματα είναι απαρχαιωμένα, καθώς αναφέρονταν σε επαναστατική εποχή, ήταν μια ισχυρή γροθιά στη λογική της σοσιαλδημοκρατίας περί «μίνιμουμ» προγραμμάτων, που ποτέ δεν ξεπερνούσαν τα όρια της αστικής δημοκρατίας.

Όλο το Μανιφέστο διαπνέεται από αστείρευτη πίστη και εμπιστοσύνη στις ικανότητες και τις δυνάμεις της εργατικής τάξης, στον επαναστατικό ρόλο που είναι ικανή να παίξει μέσα στην ανθρώπινη ιστορία, ως ο μοναδικός φορέας της κοινωνικής αλλαγής, που θα απελευθερώσει τον άνθρωπο από τα δεσμά του καπιταλισμού και θα τον μετασχηματίσει σε ανώτερη οντότητα. Ενώ οι υπόλοιποι σοσιαλιστές εκείνης της εποχής έβλεπαν την πεινασμένη και αμόρφωτη εργατική τάξη σαν «πληγή», που επιδεινώνεται όσο εξαπλώνεται η βιομηχανία, οι Μαρξ και Ένγκελς στήριξαν σε αυτήν όλες τους τις ελπίδες. Αναγνώρισαν το ιστορικό υποκείμενο που θα τσακίσει όλους τους θεσμούς και τις συνθήκες που κάνουν τους ανθρώπους δυστυχισμένους, υπό εκμετάλλευση, καταπιεσμένους, αλλοτριωμένους και ακρωτηριασμένους, άρα ανίκανους να αντιληφθούν όλες τις δυνατότητές τους.

Για 170 χρόνια το Κομμουνιστικό Μανιφέστο αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της πάλης του παγκόσμιου προλεταριάτου, των καταπιεσμένων φτωχοδιάβολων σε κάθε άκρη του πλανήτη. Ένας από τους πιο σημαντικούς κρίκους της κόκκινης αλυσίδας που συνδέει την κινέζικη επανάσταση των Ταϊπίνγκ (1853) με την επανάσταση του 1848 στη Γαλλία, την εξέγερση των Σεπόι στην Ινδία (1857) με τη δεύτερη μεξικάνικη επανάσταση Reforma (1857-1867). Την Παρισινή Κομμούνα (1871) με τη μεγαλειώδη Οκτωβριανή Επανάσταση (1917) και τη Γερμανική Επανάσταση (1918-1923), τον Μάη του 1936 στην Ελλάδα με τον Μάη του 1968 στη Γαλλία. Την αλγερινή επανάσταση (1954-1962) με την επανάσταση στην Κούβα (1953-1959), την επανάσταση στο Κονγκό (1960) με την επανάσταση των γαρυφάλλων στην Πορτογαλία (1974). Την εξέγερση του Πολυτεχνείου (1973) με την εξέγερση της Τιεν Αν Μεν (1989) και τους αγώνες του προλεταριάτου στο σήμερα, για την ανατροπή του καπιταλισμού και την οικοδόμηση της Σοσιαλιστικής Κοινωνίας.