Απάντηση στο άρθρο του Β. Λιόση «Όταν ο οπορτουνισμός αγνοεί ακόμη και τα πραγματολογικά στοιχεία»

Απάντηση στο άρθρο του Σταλινικού σωματοφύλακα Β. Λιόση

«Όταν ο οπορτουνισμός αγνοεί ακόμη και τα πραγματολογικά στοιχεία»

–

Στο άρθρο του «Όταν ο οπορτουνισμός αγνοεί ακόμη και πραγματολογικά στοιχεία», ο Β.Λιόσης προσπαθεί με περισσό ζήλο να υπερασπιστεί την πολιτική της σταλινικής γραφειοκρατίας που για δεκάδες χρόνια λειτουργούσε σαν τροχοπέδη στο παγκόσμιο επαναστατικό κίνημα. Οδήγησε σε εκατοντάδες προδοσίες επαναστατικών κινημάτων (Ισπανία Ελλάδα, Κίνα κ.τλ.), στην διαστρέβλωση-κατασυκοφάντηση του ονόματος του κομμουνισμού, σε φρικτά εγκλήματα και δολοφονίες σε βάρος αγωνιστών-επαναστατών και τελικά στην παλινόρθωση των καπιταλιστικών σχέσεων στο πρώτο εργατικό κράτος, καρπό της οκτωβριανής επανάστασης, την Σοβιετική Ένωση.

Ευτυχώς πλέον όλες αυτές οι τακτικές και οι αντεπαναστατικές πολιτικές που υποστηρίζουν οι πάσης φύσεως σταλινικοί-μαοικοί ξεκίνησαν να μπαίνουν στο σκουπιδοτενεκέ της ιστορίας. Η απόρριψή τους από τις λαϊκές μάζες και οι επανειλημμένες τους αποτυχίες καθώς και ο καταστρεπτικός-ολέθριος απολογισμός τους, αναγκάζει πλέον σχεδόν όλες (ότι έχει απομείνει από την καταδίκη της ιστορίας) τις οργανώσεις και κόμματα που έχουν αναφορά στον σταλινισμό να αναθεωρούν τις πιο βασικές θέσεις της ιστορία τους-χωρίς ωστόσο να προσεγγίζουν τον μαρξισμό. Καταλήγουν μάλιστα να υιοθετούν-εντελώς επιφανειακά βέβαια- τις θέσεις που η τέταρτη διεθνής και το τροτσκιστικό ρεύμα υποστήριξαν επί δεκαετίες κόντρα στις πολιτικές της σταλινικής γραφειοκρατίας.

Αφορμή για τον Β.Λιόση να ρίξει για ακόμα μία φορά το σταλινικό του δηλητήριο απέναντι στον Τροτσκισμό και τον επαναστατικό μαρξισμό, με τις γνωστές μεθόδους πλαστογραφίας αποτέλεσε το άρθρο «Η στρατηγική της κομμουνιστικής διεθνούς στον Β’ παγκόσμιο πόλεμο» που δημοσιεύτηκε στον Ριζοσπάστη στις3-4/11/18. Στο συγκεκριμένο άρθρο η ηγεσία του ΚΚΕ πραγματοποιεί μία πολύ επιφανειακή και δίχως ουσία κριτική απέναντι στην πολιτική της Κομιντέρν για το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, παρόλ’αυτά αναθεωρεί και απορρίπτει μερικές από τις πιο βασικές του θέσεις. Αναγνωρίζει τις παλινωδίες στην τακτική της 3ης Διεθνούς σε σχέση με τον χαρακτήρα του πολέμου και τις συμμαχίες της ΕΣΣΔ, την αντιμαρξιστική πολιτική του 6ου συνεδρίου της 3ης Διεθνούς που θεμελίωσε την θεωρία των σταδίων και τα αντεπαναστατικά λαϊκά μέτωπα, που οδήγησαν στον ενταφιασμό μίας σειρά επαναστάσεων. Φτάνει ακόμα και στο σημείο να κριτικάρει και να απορρίψει συνολικά την πολιτική που διαμορφώθηκε στο 7ο συνέδριο που αποτελούσε (και για μερικά σταλινικά απολιθώματα, όπως ο Εργατικός Αγώνας, συνεχίζει να αποτελεί) μέχρι και πριν από μερικά χρόνια, βίβλο για τους απανταχού σταλινικούς. Αποτιμά μάλιστα σαν αρνητική την διάλυση της 3ης Διεθνούς για το παγκόσμιο εργατικό κίνημα, τόσο κατά την διάρκεια του 2ου παγκοσμίου πολέμου όσο και μετά την λήξη του, και απορρίπτει τις κλασικές σταλινικές παραφιλολογίες περί του αρνητικού συσχετισμού δυνάμεων, την ένδειξη καλής θελήσεως απέναντι στους ιμπεριαλιστές, την μη δυνατότητα διαμόρφωσης ενιαίου προγράμματος κ.α.

Η συγκεκριμένη πρακτική δεν είναι πρωτοφανής, αλλά αποτελεί συνέχεια της προσπάθειας που κάνει το ΚΚΕ κυρίως μετά το 19ο συνέδριό του, να παρουσιάσει έναν σταλινισμό συγκαλυμμένο με επαναστατικό προσωπείο. Σε καμία περίπτωση όμως δεν περνάει στο στρατόπεδο του μαρξισμού-λενινισμού (όπως κάποιοι φαντασιώνονται), ειδικά όταν το τελευταίο διάστημα υποστηρίζει και ακολουθεί όλο και πιο οπορτουνιστικές, πιο αριστεροδέξιες θέσεις (π.χ. Μακεδονικό, ελληνοτουρκική σύγκρουση κ.ά.), πράγμα αρκετά συνηθισμένο στην πολιτική και στην πολιτική του πρακτική. Μάλιστα στο συγκεκριμένο άρθρο, όπως και σε προηγούμενα άρθρα/κείμενα/βιβλία που αναθεωρούν την ιστορία του ΚΚΕ για άλλα ζητήματα, δεν απορρίπτεται συνολικά η προδοτική πολιτική της σταλινικής γραφειοκρατίας.

Όλες οι αναθεωρήσεις τις ιστορίας του ΚΚΕ αποδίδουν τα σφάλματα στην λάθος ανάλυση της κατάστασης, στην κρισιμότητα της περιόδου, στο «εσωτερικό καθεστώς» του κόμματος κ.λπ. Πάντα αυτό πηγαίνει χέρι-χέρι με την κατασυκοφάντηση όλων των υπόλοιπων ρευμάτων και ειδικά του τροτσκισμού,καθώς και με την παραμόρφωση των ιστορικών γεγονότων. Στο συγκεκριμένο άρθρο παρουσιάζουν σαν πρωτοπορία των αγώνων τα ΚΚ, που παγκοσμίως λειτούργησαν σαν νεκροθάφτες και πυροσβέστες επαναστάσεων και κινημάτων, αναφέρουν μόνο μερικά από τα εγκληματικά λάθη της σταλινικής γραφειοκρατίας πριν από τον πόλεμο που δημιούργησαν αρνητικούς συσχετισμούς δύναμης για το κομμουνιστικό κίνημα(αντεπανάσταση στην Ισπανία, συμμαχία με την Κοινωνία των εθνών, σύμφωνο Ριμπερτοφ-Μολότοφ, θεωρία του σοσιαλφασισμού, 3η και τελευταία περίοδος του καπιταλισμού, εκτέλεση αξιωματικών και στελεχών του κόκκινου στρατού, δίκες της Μόσχας κ.λπ.) και οδήγησαν την ΕΣΣΔ να ξεκινήσει αποδυναμωμένη στον πόλεμο. Ούτε αναφέρουν λέξη για τα ποτάμια αίματος αγωνιστών που εξοντώθηκαν και δολοφονήθηκαν με τις πολιτικές εκκαθαρίσεις που επιχείρησε ο σταλινικός μηχανισμός. Η ουσία βρίσκεται στο γεγονός ότι δεν αναθεωρούν τον πυρήνα της πολιτικής τους, αλλά απλά αναγκάζονται να απορρίψουν τυπικά (διότι ουσιαστικά συνεχίσουν να ακολουθούν την ίδια αντιμαρξιστική πολιτική, π.χ. η άποψη του ΚΚΕ για τον πόλεμο) διάφορα κομμάτια της πολιτικής τους καταδικασμένα-εδώ και πολλά χρόνια-από το παγκόσμιο και ελληνικό εργατικό και κομμουνιστικό κίνημα.

Αυτές οι «υποχωρήσεις»’ του ΚΚΕ ήταν αρκετές για τον Β.Λίοση να υπερασπιστεί τα ιερά και τα όσια του σταλινισμού και να κατηγορήσει το ΚΚΕ (αν είναι ποτέ δυνατόν) για τροτσκισμό. Μάλιστα φτάνει στο σημείο να ισχυριστεί διαστρεβλώνοντας χυδαία τις απόψεις της οργάνωσης μας, ότι η Ο.Κ.Δ.Ε. (μαζί με άλλες οργανώσεις με αναφορές στο τροτσκισμό) «εκθειάζει τη στροφή του ΚΚΕ». Αυτές οι αναθεωρήσεις δικαιώνουν το τροτσκιστικό ρεύμα και την σωστή πολιτική που ακολουθούσε η 4η διεθνής κατά την διάρκεια του πολέμου και προφανώς θα τις αναδείξουμε, διότι χρειάστηκαν πολλές δεκαετίες, πολλές θυσίες και αίμα για να αναγνωριστεί η αλήθεια. Αυτό όμως σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει ότι ζητωκραυγάζουμε για την «στροφή» του ΚΚΕ. Είμαστε δυστυχώς ίσως η μοναδική οργάνωση που δεν έχει σταματήσει στιγμή να καταγγέλλει την βρόμικο ρόλο και εγκλήματα του σταλινισμού μέσα στο κίνημα και στους αγώνες, την τυχοδιωκτική γραφειοκρατική πολιτική του. (To 19o Συνέδριο του ΚΚΕ: Ένα βήμα μπρος , δύο βήματα πίσω, 100 χρόνια ΣΕΚΕ, Η κρυφή γοητεία του σταλινισμού, Δ. Κουτσούμπας: Ένας αμετανόητος σταλινικός κ.α.)

Ας δούμε όμως πιο συγκεκριμένα την παραχάραξης της πραγματικότητας (την αγνόηση πραγματολογικών στοιχείων) που επιχειρεί στο άρθρο του ο Β.Λιόσης:

1. Το πρώτο ζήτημα που σπεύδει να υποστηρίξει στο άρθρο του είναι το 6^ο συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς και συγκεκριμένα την κατηγοριοποίηση των χωρών. Σύμφωνα με το συνέδριο οι χώρες χωρίζονται στις εξής κατηγορίες (συνοπτικά):

α) Χώρες του αναπτυγμένου καπιταλισμού. Ανήκουν χώρες με αναπτυγμένες παραγωγικές δυνάμεις και υψηλή οργανική σύνθεση του κεφαλαίου.

β) Χώρες με μέσο επίπεδο ανάπτυξης. Υπερισχύουν οι καπιταλιστικές μορφές οικονομίας αλλά ταυτόχρονα υπάρχουν προκαπιταλιστικά, φεουδαρχικά κατάλοιπα και δεν έχει αναπτυχθεί πλήρως η βιομηχανία.

γ) Αποικιακές και μισοαποικιακές χώρες. Σε αυτήν την κατηγορία χωρών υπερισχύουν τα φεουδαρχικά κατάλοιπα και υπάρχει μερική βιομηχανοποίηση.

δ) Ακόμη πιο καθυστερημένες χώρες. Δεν υπάρχει εκτεταμένη μισθωτή εργασία και η αστική τάξη (αν υπάρχει) έχει κομπραδόρικα χαρακτηριστικά

Σύμφωνα λοιπόν με τον συγγραφέα «βασική προγραμματική απαίτηση στην πρώτη κατηγορία χωρών είναι το άμεσο πέρασμα στη δικτατορία του προλεταριάτου» ενώ στην υπόλοιπες χώρες «το πέρασμα στον σοσιαλισμό είναι δυνατό μόνο μέσω μιας σειράς προπαρασκευαστικών βαθμίδων». Ουσιαστικά εδώ ο Β.Λιόσης προασπίζεται ανοιχτά την θεωρία των σταδίων. Η λογική αυτής της στρατηγικής, αναλύοντας την επαναστατική πάλη με έναν χυδαίο οικονομισμό, είναι ότι μόνο στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες υπάρχουν οι υλικές δυνατότητες (δηλαδή οι παραγωγικές δυνάμεις και οι παραγωγικές δυνατότητες) για την πραγματοποίηση της σοσιαλιστικής επανάστασης. Στις υπόλοιπες κατηγορίες χωρών όπου οι παραγωγικές δυνάμεις δεν είναι τόσο ανεπτυγμένες και υπάρχουν ακόμα κατάλοιπα προκαπιταλιστικής οικονομίας, κατά τους σταλινικούς πρέπει να προηγηθούν μία σειρά προπαρασκευαστικών σταδίων που θα δημιουργήσουν τους όρους για την την εργατική εξουσία και τη σοσιαλιστική επανάσταση. Σε τελική ανάλυση με την υποστήριξη τους στο 6ο συνέδριο της Κ.Δ. δηλώνουν ολική άρνηση της σοσιαλιστικής επανάστασης μιας και όπως αναφέρει και ο Λένιν και Ο Τρότσκι η αλυσίδα σπάει στο πιο αδύναμο κρίκο.Δηλαδή στις χώρες όπου έχουν δημιουργηθεί οι συνθήκες (οικονομικές, πολιτικές, ταξική πάλη κ.λπ)καιόχι γενικά στα ιμπεριαλιστικά ή «μέσου επιπέδου ανάπτυξης» ή καθυστερημένα κράτη.

Στη συγκεκριμένη ανάλυση επιτηδευμένα (ακριβώς λόγω της άρνησης του σοσιαλισμού) δεν λαμβάνεται καθόλου υπόψη ο ρόλος του Ιμπεριαλισμού. Ο ιμπεριαλισμός δημιουργεί σχέσεις εξάρτησης των ανεπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών και των καθυστερημένων χωρών. Αυτή η σχέση εξάρτησης εμποδίζει την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και την κατάργηση των προκαπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής και οικονομίας (υπαρκτών άλλωστε και στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες)¹, δηλαδή την ολοκλήρωση της αστικοδημοκρατικής επανάστασης ή της πλήρους εκβιομηχάνισης των εξαρτημένων-μισοεξαρτημένων χώρων. Μάλιστα τα συμφέροντα της εθνικής αστικήςτάξη στα εξαρτημένα κράτη, ταυτίζονται ή ικανοποιούνται μέσα από τα γενικά συμφέροντα του ξένου κεφαλαίου πράγμα που και γι’ αυτό το λόγο χαρακτηρίζει την αντιδραστική φύση της. Στην περίοδο του ιμπεριαλισμού η αστική τάξη σχεδόν σε όλες τις χώρες χάνει την επαναστατική της φύση και μετατρέπετε σε μία συντηρητική-αντιδραστική τάξη που τρέφεται από τα ξεροκόμματα των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων ή η ίδια μπορεί να μετατραπεί σε ιμπεριαλιστική. Γι’ αυτό αποτελεί ουτοπία η ολοκλήρωση της αστικοδημοκρατικής επανάστασης ή ολοκλήρωση κάποιον σταδίων (αντιιμπεριαλιστικών, αντιφεουδαρχικών κ.τλ) σε συμμαχία με την «εθνική» αστική τάξη. Επίσης αποτελεί ουτοπία η συνεργασία αγροτιάς προλεταριάτου παρά μόνο κάτω από την ηγεσία της εργατικής τάξης.Ο Β. Λιόσης δεν κατάλαβε το πιο βασικό δίδαγμα της θεωρίας του Λένιν για τον ιμπεριαλισμό, ότι πλέον ο καπιταλισμός αποτελεί παγκόσμιο και ενιαίο σύστημα (όχι άθροισμα οικονομιών) και κυριαρχεί στην παγκόσμια αγορά. Και ακόμη, όλα τα ζητήματα που η ανισομέρεια της καπιταλιστικής εξέλιξης (προκαπιταλιστικοί τρόποι παραγωγής, αγροτικό, αποικιακό, εθνικό ζήτημα, κ.λπ.» άφησε σε διάφορες χώρες άλυτα ή μισολυμένα, μπαίνουν κάτω από νέο ιστορικό φως. Η ωριμότητα του σοσιαλισμού δεν κρίνεται μόνο από «εθνικούς» λόγους στον ιμπεριαλισμό και σύμφωνα με τη θεωρία της «Διαρκούς Επανάστασης».

Κανένα στάδιο δεν μπορεί να ολοκληρωθεί, κανένα νέο μέτρο να εφαρμοστεί χωρίς την ηγεμονία του προλεταριάτου, χωρίς τελικά τη σοσιαλιστική επανάσταση που θα λύσει τα προβλήματα της όποιας καθυστερημένης οικονομίας (μοίρασμα της γης, διάλυση φεουδαρχικών κατάλοιπων κ.α.) και θα προχωρήσει στην εφαρμογή σοσιαλιστικών μέτρων (μονοπώλιο κρατικού εμπορίου, κρατικοποιήσεις των τομέων κλειδιών της οικονομίας κάτω από εργατικό έλεγχο, απαλλοτρίωση του πλούτου κ.λπ.) . Η συγκεκριμένη στρατηγική διατυπώθηκε πρώτα από τον Τρότσκι ήδη από 1905-6 με την θεωρία της διαρκούς επανάστασης και πήρε σάρκα και οστά με την εφαρμογή της στην Οκτωβριανή Επανάσταση.

Αν ισχύουν βέβαια οι ισχυρισμοί και οι κατηγοριοποιήσεις του 6ου συνεδρίου όπως υποστηρίζει ο Β.Λιόση ας μας πει στην Ελλάδα σήμερα μήπως σημαίνει ότι πρέπει να περάσουμε πρώτα από ένα αντιμνημονιακό, αντιιμπεριαλιστικό στάδιο; Μήπως υπάρχει ανάγκη για μία πραγματική αριστερή κυβέρνηση που θα δημιουργήσει τις προϋποθέσεις, θα αποκαταστήσει την λαϊκή κυριαρχία και θα αναγεννήσει την εθνική οικονομίας ώστε να υπάρχουν οι «οικονομικές» προϋποθέσεις για την σοσιαλιστική επανάσταση;

Ένα ακόμα βασικό ερώτημα που μένει αναπάντητο από όλους όσους επικαλούνται την θεωρία των σταδίων είναι το πώς η Ρωσία, μία χώρα που ανήκει στην κατηγορία (γ), προχώρησε στην σοσιαλιστική επανάσταση χωρίς κάποιο αστικοδημοκρατικό, αντιιμπεριαλιστικό στάδιο. Στην ουσία με αυτές τις θέσεις ταυτίζονται πλήρως με την θέση των μενσεβίκων στην Ρωσία που υποστήριζαν ότι πρώτα πρέπει να ολοκληρωθεί η αστικοδημοκρατική επανάσταση για να δημιουργηθούν οι συνθήκες για το πέρασμα στο σοσιαλισμό. Την συγκεκριμένη φόρμουλα την ξεπέρασε η ίδια η πραγματικότητα με την οκτωβριανή επανάσταση. Οι προσπάθειες των μενσεβίκων/σοσιαλδημοκρατών να δώσουν την εξουσία στην αστική τάξη και να υποστηρίξουν μια αστική κυβέρνηση, είναι γνωστό που κατέληξαν. Ο Λένιν που μέχρι και πριν την φεβρουριανή επανάσταση υποστήριζε την εγκαθίδρυση μιας «επαναστατικής κυβέρνησης της αγροτιάς και του προλεταριάτου», ταυτίζεται πλήρως με την θεωρία της διαρκούς επανάστασης του Τρότσκι- αυτό δεν είναι οι θέσεις του Απρίλη. Μάλιστα αυτή η αλλαγή κατεύθυνσης στο μπολσεβίκικο κόμμα πραγματοποιήθηκε με έντονη εσωκομματική πάλη απέναντι στον Στάλιν και στον Καμμένεφ που συντασσόταν με την κριτική υποστήριξη της σοσιαλδημοκρατικής κυβέρνησης και τις εθνοσυνέλευσης στο πλαίσιο της ξεπερασμένης φόρμουλας του Λένιν και του προγράμματος του μπολσεβίκικου κόμματος. Δυστυχώς η σταλινική αντεπανάσταση στην ΕΣΣΔ, στο όνομα της διατήρησης των προνομίων της και του διεθνές στάτους κβο, έριξε στα αζήτητα την πείρα της οκτωβριανής επανάστασης (θεωρία της διαρκούς επανάστασης) και ανέσυρε από τον χρονοντούλαπο της ιστορίας την Μενσεβίκικη θεωρία των σταδίων.

2. Η σταλινική γραφειοκρατία εξόντωσε και κατασυκοφάντησε με την μέθοδο της πλαστογραφίας όποιον υποστήριζε τις αρχές του επαναστατικού μαρξισμού, την μπολσεβίκικη στρατηγική της διαρκούς επανάσταση κ.λπ. Μέσω της επιλεκτικής διαλογής τσιτάτων, φράσεων, σε συνεργασία με τις αστικές δυνάμεις καταστολής συκοφάντησε αγωνιστές σαν αντεπαναστάτες, πράκτορες και αντικομουνιστές. Το ίδιο προσπαθεί και στην προκειμένη περίπτωση να επιχειρήσει και ο Β. Λιόσης ανασύροντας την φράση του Λένιν για τον Τρότσκι που τον χαρακτήριζε «αερολόγο που δυστυχώς συντάσσεται με τον Πάρβους». Είναι ένα από τα πιο μελανά σημεία αυτού του σταλινικού σωματοφύλακα το γεγονός ότι σε όλα τα σχετικά άρθρα αναφέρει κάποιο χαρακτηρισμό του Λένιν ενάντια στον Τρότσκι (κάπου στις αρχές του 2ου αιώνα!), ενώ δεν αναφέρει ποτέ τι έχει πει για τον Στάλιν. Και κυρίως δεν έχει αναφέρει ποτέ για τα εκατομμύρια των επαναστατών κομμουνιστών που εξοντώθηκαν από τον Στάλιν και την σταλινική γραφειοκρατία στην ΕΣΣΔ και σ΄ όλο τον κόσμο, ούτε για τον ενταφιασμό του πρώτου εργατικού κράτους από την «λέπρα του διεθνούς εργατικού κινήματος»². Ντροπή!!!

Είναι γνωστό ότι ο Λένιν και ο Τρότσκι είχαν διαφωνίες σε πολλές περιόδους της επαναστατικής τους πορείας και πολλές φορές στα πλαίσια της πολεμικής και της υπεράσπισης των διαφορετικών θέσεών τους υπήρχαν κατηγορίες και από τις δυο πλευρές. Αυτό όμως σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει ότι μπορούμε να παραγράφουμε το γεγονός ότι στην πιο κρίσιμη στιγμή της επαναστατικής πάλης στην Ρωσία οι απόψεις τους συνέκλιναν τελικά έδωσαν μαζί την μάχη για την σοσιαλιστική επανάσταση. Επίσης ο Β.Λιόσης «ξεχνά» προφανώς συνειδητά τις αμοιβαίες³θετικές αναφορές Λένιν – Τρότσκι καθώς και τον ρόλο του τελευταίου στην οκτωβριανή επανάσταση και στην στερέωση του Σοβιετικού κράτους της σε όλη την Ρωσία.

3. Μια ακόμα λαθροχειρία που επιχειρεί ο Β.Λιόσης για να εξηγήσει τα πολιτικά ζικ-ζακ της γραφειοκρατίας είναι να τα ταυτίσει με την τακτική που ακολουθούσε το μπολσεβίκο κόμμα στην πορεία για την οκτωβριανή επανάσταση. Αναφέρει συγκεκριμένα ότι,«Η στρατηγική αλλάζει με τις Θέσεις τ’ Απρίλη, γιατί τα δεδομένα είναι νέα: η εργατική τάξη της Ρωσίας έχει κάνει άλμα συνείδησης αφού τα Σοβιέτ έχουν επαναστατική γραμμή». και «Στη δεύτερη περίοδο (Ιούλιος-Σεπτέμβριος), τα σοβιέτ μετατράπηκαν σε εξαρτήματα της Προσωρινής Κυβέρνησης, οπότε και το σύνθημα “όλη η εξουσία στα σοβιέτ” δεν είχε πλέον νόημα και οι μπολσεβίκοι το απέσυραν. Η τρίτη περίοδος ξεκίνησε με τη συντριβή του πραξικοπήματος του Κορνίλοφ. Σε αυτή την περίοδο οι συσχετισμοί εντός των σοβιέτ διαφοροποιήθηκαν υπέρ των μπολσεβίκων και το σύνθημα «όλη η εξουσία στα σοβιέτ» επανήλθε. Παράλληλα με την προτροπή στα σοβιέτ να πάρουν την εξουσία στα χέρια τους, τα συνθήματα που πρόβαλε ο Λένιν και οι μπολσεβίκοι ήταν λίγα και λιτά: “ψωμί, ειρήνη, γη”.

Αρχικά όσον αφορά την επιχειρηματολογία του: α) Η στρατηγική της επαναστατικής εργατοεργατικής κυβέρνησης του Λένιν δεν άλλαξε μόνο επειδή η εργατική τάξη της Ρωσίας έκανε άλμα προς τα εμπρός όπως υποστηρίζει ο Β.Λιόσης. Άλλαξε διότι η συγκεκριμένη φόρμουλα εφαρμόστηκε μετά την φεβρουριανή επανάσταση και επέτυχε.Ο Β.Λιόσης δήθεν μας υπενθυμίζει ότι,Στις Θέσεις του Απρίλη, ο Λένιν διαπίστωσε πως η επαναστατική-δημοκρατική δικτατορία του προλεταριάτου και της αγροτιάς έχει πραγματοποιηθεί «με μια ορισμένη μορφή και ως ένα βαθμό» και «ξεχνάει»’ να συμπληρώσει την συνέχεια « Όποιος μιλάει σήμερα μόνο για επαναστατική-δημοκρατική δικτατορία του προλεταριάτου και της αγροτιάς αυτός έμεινε πίσω από την ζωή».⁴

Η κυβέρνηση και η εκτελεστική επιτροπή των σοβιέτ που προέκυψε από την Φεβρουριανή Επανάσταση ήταν στην ουσία μια ιδιότυπη εφαρμογή της Φόρμουλας του Λένιν.Όπως αναφέρει:«Η πραγματικότητα μας δείχνει και πέρασμα της εξουσίας στην αστική τάξη και ύπαρξη πλάι στην πραγματική κυβέρνηση μιας άλλης “παράπλευρης’’ κυβέρνησης που αποτελεί «επαναστατική-δημοκρατική δικτατορίατου προλεταριάτου και της αγροτιάς». Αυτή η τελευταία παρακυβέρνηση παραχώρησε μόνη της την εξουσία στην αστική τάξη, μόνη της προσδέθηκε στην αστική κυβέρνηση, και συνεχίζει «… άγνωστο αν μπορεί τώρα να υπάρξει ακόμη στην Ρωσία μια ιδιαίτερη “Επαναστατική-δημοκρατική δικτατορία του προλεταριάτου και της αγροτιάς”ξεκομμένη από την αστική κυβέρνηση. Και δεν επιτρέπεται να βασίζουμε τη μαρξιστική τακτική στο άγνωστο».⁵Η συγκεκριμένη κυβέρνηση δεν μπορούσε να προχωρήσει στην εφαρμογή ούτε των αστικοδημοκρατικών μέτρων (μίνιμουμ διεκδικήσεις που θα εφαρμόσει η επαναστατική αγροτοεργατική κυβέρνηση) επειδή αυτά ερχόντουσαν σε σύγκρουση με τα συμφέροντα της ρώσικης αστικής τάξης στην οποία είχε παραδώσει την εξουσία. Στα γράμματα για την τακτική που έστελνε από την Ελβετία, για να επιτεθεί στους παλιούς μπολσεβίκους ξεκαθαρίζει πλήρως την στάση που πρέπει να κρατήσει το μπολσεβίκικο κόμμα. (Η Κεντρική Επιτροπή των μπολσεβίκων πριν την άφιξη του Λένιν στην Ρωσία,με επικεφαλής τον Στάλιν και Κάμενεφ, καλούσε σε κριτική υποστήριξη της προσωρινής κυβέρνησης ακολουθώντας στην ουσία την ξεπερασμένη φόρμουλα της επαναστατικής-δημοκρατικής δικτατορίας).

β) Επίσης μπορεί οι επαναστάτες μαρξιστές να εξηγούν και να μεταφράζουν την πολιτική τους σε απλά αιτήματα για να είναι κατανοητά στις μάζες, όπως για παράδειγμα ήταν το ψωμί, ειρήνη, γη αλλά αυτό δεν σημαίνει, όπως προσπαθεί να μας πείσει ο Β.Λιόσης, ότι η στρατηγική πρέπει να προσαρμόζεται στο επίπεδο συνείδησης των μαζών. Προφανώς η τακτική πρέπει να διαμορφώνεται ανάλογα με τις υποκειμενικές συνθήκες, χωρίς όμως να αλλάζει ο στρατηγικός στόχος. Αυτή η λογική που εισάγει ο συγγραφέας καταλήγει σε αντιδραστικές θέσεις και αποτελεί το κύριο επιχείρημα των ρεφορμιστών για να εξηγήσουν τα διάφορα ζιγκ ζαγκ και την εγκατάλειψη του κομμουνιστικού προγράμματος. Στην Ελλάδα μάλιστα ο ΣΥΡΙΖΑ επικαλέστηκε ακριβώς αυτήν την συνθήκη για να προδώσει το ΟΧΙ του ελληνικού λαού. Αρά να μας απαντήσει ο Β.Λιόση μήπως ο ΣΥΡΙΖΑ καλά έκανε το και μετέτρεψε το ΟΧΙ σε ΝΑΙ επειδή δεν υπήρχαν οι αντικειμενικές-υποκειμενικές συνθήκες για την σύγκρουση με την Ε.Ε.;

γ) Όσο αφορά την τακτική των μπολσεβίκων σε σχέση με τα σοβιέτ την περίοδο (Ιούλιος-Σεπτέμβριος) όντος αλλάζει όπως αναφέρει ο Β.Λιόσης. Τα Σοβιετ εκείνη την περίοδο, κυρίως μετά τα ιουλιανά έχασαν την εξουσία και την δύναμη που είχαν αποκτήσει από την Φεβρουαριανή επανάσταση. Οι ρεφορμιστές-σοσιαλδημοκράτες κατάφεραν να μετατρέψουν την εκτελεστική επιτροπή σε υποχείριο της προσωρινής κυβέρνησης και να μεταφέρουν εξουσίες από τα Σοβιέτ σε επιτροπές του αστικού μηχανισμού.Τότε οι μπολσεβίκοι απέσυραν το σύνθημα «Όλη η εξουσία στα Σοβιέτ» και αποφάσισαν να συγκεντρώσουν τις δυνάμεις τους στις εργοστασιακές επιτροπές. Αυτή όμως η αλλαγή τακτικής δεν έχει καμία σχέση με την αλλαγή του στρατηγικού στόχου που επιχείρησε ο σταλινισμός. Ο Λένιν και ο Τρότσκι άλλαξαν προσωρινά προσανατολισμό ακριβώς για να υπερασπίσουν την δυαδική εξουσία (κατά συνέπεια και την δυνατότητα της επανάστασης) και να καταφέρουν να τραβήξουν τους εργαζομένους μακριά από την αντιδραστική εκτελεστική επιτροπή που λειτουργούσε ως όργανο των σοσιαλδημοκρατών και της αστικής τάξης. Καμία σχέση δεν έχει αυτή η στροφή που πραγματοποίησαν οι Μπολσεβίκοι για να διαχωριστούν πλήρως από την πολιτική επιρροή της αστικής τάξης και των συμμάχων της με τα ζιγκ-ζαγκ της γραφειοκρατίας που παρουσίαζαν σαν σύμμαχους των εργαζομένων τους πιο αιμοσταγείς ιμπεριαλιστές και τους καλούσαν να πολεμήσουν μαζί τους ακριβώς για να αποτρέψουν την επανάσταση.

4. Το πρόβλημα που εντοπίζει ο Β.Λιόσης στο 6ο συνέδριο (που κατά τα άλλα το θεωρεί σωστό) είναι στο κομμάτι της υπεράσπισης της Πατρίδος. Σε σχέση με αυτό το θέμα τα πρακτικά του συνεδρίου καταγράφουν ότι «Το προλεταριάτο δεν έχει καμία πατρίδα εφόσον δεν έχει καταλάβει την πολιτική εξουσία και δεν έχει αποσπάσει τα μέσα παραγωγής από τους εκμεταλλευτές του». Και «Στους εθνικοεπαναστατικούς πολέμους το προλεταριάτο οφείλει να υπερασπίσει τη χώρα του ενάντια στους ιμπεριαλιστές. Αλλά στους ιμπεριαλιστικούς πολέμους, πρέπει, όσο το δυνατόν πιο ενεργητικά, να καταγγέλλει την “άμυνα της πατρίδας” που δεν είναι πια τότε παρά μια υπεράσπιση των εκμεταλλευτών και μια προδοσία απέναντι του σοσιαλισμού». Ο Β. Λιόσης θεωρεί ότι Κομμουνιστική Διεθνής σε αυτό το σημείο υποβαθμίζει το ζήτημα της πατρίδας και του ρόλου που μπορεί να παίξει για την επαναστατική πάλη. Για να στηρίξει την θέση του μάλιστα επικαλείται τον Λένιν και συγκεκριμένα το γράμμα του στην Ι.Φ. Αρμαντ. Και εδώ βέβαια επιχειρείται μία ακόμα λαθροχειρία.

Ο Λένιν όπως και ο Τρότσκι πράγματι υποστήριζαν τους εθνικοαπελευθερωτικούς πολέμους απέναντι στην ιμπεριαλιστική κυριαρχία όπως και τα κινήματα για την αυτοδιάθεση των εθνών, για πλήρη εθνική απελευθέρωση και ανεξαρτησία. Όμως κανένας τους (και εδώ είναι η διαστρέβλωση που επιχειρείται) δεν έθετε το συγκεκριμένο ζήτημα με γνώμονα την υπεράσπισης της πατρίδας αλλά ανάλογα με το συμφέρον της ταξικής πάλης και τα συμφέροντα των εργατικών και λαϊκών μαζών. Ποτέ και πουθενά δεν έθεταν σκέτα την «υπεράσπιση της πατρίδας». Ο Λένιν ξεκαθάριζε ότι δεν υπερασπιζόμαστε κάθε εθνικοαπελευθερωτικό πόλεμο από θέση αρχής αλλά πρέπει να εξετάζουμε κάθε φορά τα συμφέροντα της εργατικής τάξης και του επαναστατικού κινήματος και το κυριότερο ποιες τάξεις διεξάγουν τον πόλεμο. Μάλιστα προειδοποιούσε ότι η απόσπαση του εθνικού από το ταξικό θα μπορούσε να οδηγήσει σε ταξικές συνεργασίες κάτι που επιβεβαιώθηκε πλήρως με τα λαϊκά μέτωπα και την πολιτική του 7ου συνεδρίου της Κ.Δ.

Είναι όμως εντελώς διαφορετικό να υποστηρίξουμε ένα πόλεμο για εθνική ανεξαρτησία ενάντια στον ιμπεριαλιστικό ζυγό και άλλο να συνταχθούμε με την εθνική αστική τάξη σε ένα πόλεμο για τα συμφέροντα των ιμπεριαλιστών. Εδώ ο Β.Λιόσης αποκρύπτει εντέχνως την πολιτική του Λένιν και των μπολσεβίκων στον α’ Παγκόσμιο πόλεμο καθώς και την πολεμική του, απέναντι στους αμυντιστές και τους σοσιαλδημοκράτες, που με πρόφαση την υπεράσπισης της πατρίδος καλούσαν τους εργαζομένους να γίνουν κρέας στα κανόνια των Ιμπεριαλιστών. Όταν η εθνική αστική τάξη συντάσσεται πλήρως με τα συμφέροντα των ιμπεριαλιστών για να αρπάξει λάφυρα από την λεία του πολέμου τότε χάνει οποιονδήποτε προοδευτικό χαρακτήρα και συντάσσεται πλήρως με το στρατόπεδο της αντίδρασης. Οπότε είναι κατ επέκταση εγκληματική οποιαδήποτε πολιτική διαταξικής συνεργασίας με αυτήν.

Παρόμοια πολιτική με αυτή των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων και των μενσεβίκων ακολούθησε και η σταλινικοποιημένη γραφειοκρατία την περίοδο του 2ου παγκοσμίου πολέμου που έσυρε τους εργαζομένους πίσω από τις μεγάλες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις στο όνομα της υπεράσπισης της δημοκρατίας και της πατρίδας. Από αυτή την αλλαγή στρατηγικής ξεκινάνε και όλες οι παραμορφώσεις της πολιτικής του Λένιν που ήταν από τους ελάχιστους επαναστάτες που αντιτάχθηκαν στο εθνικιστικό δηλητήριο και στον σωβινισμό της 2ης διεθνούς και των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων. Όπως ο ίδιος έγραψε: «Οι σοσιαλσοβινιστές […] που παραδέχονται την υπεράσπιση της πατρίδας στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο είναι ταξικοί μας αντίπαλοι. Έχουν περάσει με το μέρος της αστικής τάξης».⁶Εκτός αν σύμφωνα με τον συγγραφέα ο δεύτερος παγκόσμιο πόλεμος έγινε ενάντια στον ιμπεριαλιστικό ζυγό και όχι για την μοίρασμα του κόσμου και την παγκόσμια κυριαρχία. Εκτός και αν θεωρεί δημοκράτες και προοδευτικούς τους ιμπεριαλιστές της Αγγλίας και της Αμερικής του 1940 που διατηρούσαν αποικίες και εκμεταλλευόντουσαν άγρια σχεδόν όλες τις οικονομίες του πλανήτη. Σε τελευταία ανάλυση η θέση του ταυτίζεται με τις θέσεις των αποστατών Καουτσκι, Μπερνάσταιν κ.α. που καλούσαν σε υπεράσπιση της δημοκρατίας και του έθνους απέναντι στον ξένο ζυγό.

5. Ο συγγραφέας θεωρεί ερμηνεύσιμη αλλά λάθος την θεωρία του Σοσιαλφασισμού χωρίς όμως να αναφέρει ούτε ένα επιχείρημα για να στηρίξει αυτήν την θέση. Με τον τρόπο μάλιστα που θίγει το ζήτημα βγαίνει το συμπέρασμα ότι δεν έγινε κάποιο τραγικό λάθος. Να θυμίσουμε λοιπόν ότι η στρατηγική της 3ης περιόδου, που υποστήριζε ότι ο καπιταλισμός βρίσκεται στο τελευταίο του στάδιο και επομένως όλα τα κόμματα που στηρίζουν την αστική εξουσία είτε είναι ακροδεξιά, είτε σοσιαλδημοκρατικά τσουβαλιάζονται όλα σαν φασιστικά. Η θεωρία αυτή είχε ολέθριο απολογισμό για το παγκόσμιο εργατικό κίνημα μιας και υποβαθμίστηκε πάρα πολύ ο ρόλος των ναζιστών και του φασισμού στην Γερμανία και ταυτίστηκε με τον ρόλο των σοσιαλδημοκρατών. Οπότε δεν προάχθηκε από το ΚΚΓ και την κομμουνιστική διεθνή η λογική του ενιαίου μετώπου, με τους εργάτες της σοσιαλδημοκρατίας ενάντια στον εθνικοσοσιαλισμό κάτι που άνοιξε το δρόμο στο Χίτλερ για να πάρει την εξουσία. Αυτό το λάθος πρέπει να καταγραφεί λοιπόν ως ολέθριο και εγκληματικό και όχι σαν ερμηνεύσιμο, διότι ήταν μια από τις αιτίες που ισχυροποιήθηκαν τα φασιστικά μορφώματα στην Ευρώπη και οδήγησε στον Β’ παγκόσμια πόλεμο.

6. Τέλος προσπαθεί να υπερασπιστεί όπως και κάθε γνήσιος σταλινικός το 7ο συνέδριο της Κ.Δ.-το τελευταίο πριν την οριστική διάλυσή της το 1943. Και εδώ όμως δε προσπαθεί καν να επιχειρηματολογήσει για την θέση του, παρά μόνο παραθέτει τα παράδειγμα της επανάστασης της Κίνας, του Βιετνάμ και της Ελληνικής επανάστασης. Αρχικά πρέπει να σημειώσουμε, ότι πάλι προφανώς ηθελημένα ο Β.Λιόσης ξεχνάει όλες τις υπόλοιπες προδοσίες που έφερε η πολιτική που εισήγαγε το 7ο συνέδριο δηλαδή η πολιτική των λαϊκών μετωπών. Τα λαϊκά μέτωπα αποτελούσαν διαταξικές συμμαχίες μεταξύ του προλεταριάτου, των αγροτών και κομματιών «προοδευτικών» , «δημοκρατικών» της αστικής τάξης. Στόχος αυτών των μετώπων ήταν η δημιουργία «πατριωτικών μετώπων» και η αστική δημοκρατία. Στο όνομα μάλιστα της συνεργασίας με την αστική τάξη απουσίαζε εντελώς από το πρόγραμμα τους η σοσιαλιστική επανάσταση. Αυτές λοιπόν οι διαταξικές συμμαχίες οδήγησαν σε καταστρεπτικές ήττες την εργατική τάξη. Ευθύνονται για την επικράτηση της αντεπανάστασης στην Ισπανία, για την προδοσία της ελληνικής εξέγερσης του Μάη του ‘36, για την προδοσία της εργατικής εξέγερσης στην Γαλλία το 36 κ.α. Επίσης, οι χώρες που αναφέρει ο Β.Λιόσης (Κίνα και Βιετνάμ) για να δικαιολογήσει την χρησιμότητα των μετώπων αυτών, κατάφεραν να προχωρήσουν στην σοσιαλιστική επανάσταση ακριβώς επειδή αμφισβήτησαν την γραμμή της σταλινοποιημένης Κ.Δ.και την θεωρία των σταδίων. Ξεχνάει μάλλον συνειδητά στην σφαγή των Κινέζων εργατών από τον Τσιανγκ Κάι-Σεκ (που υποστηρίχθηκε από την ΕΣΣΔ και ο Στάλιν τον αποκαλούσε σύμμαχο) το 1927.

Η αναφορά δε της Ελλάδας στις επιτυχίες της πολιτικής του 7ου συνεδρίου και των λαϊκών μετώπων μόνο ως τραγελαφικό γεγονός μπορεί να χαρακτηριστεί. Η εφαρμογή των λαϊκών μετώπων στην Ελλάδα κόστισε ποτάμια αίματος για την εργατική τάξη και οδήγησε στην προδοσία της Ελληνικής Επανάστασης του ‘44.Αντί το ΚΚΕ μετά την αποχώρηση των Γερμανών (με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ να ελέγχει σύνολο της ελληνικής επικράτειας), να θέσει ζήτημα εξουσίας και να προχωρήσει σε σοσιαλιστική επανάσταση παρέδωσε τα πάντα στην Ελληνική αστική τάξη που ήταν πλήρως διαλυμένη και στους Άγγλους Ιμπεριαλιστές στο όνομα της αστικοδημοκρατικής επανάστασης, των Λαϊκών μετώπων και της θεωρίας των σταδίων. Εκτός αν ο Β.Λιόσης Θεωρεί νίκη τις συμφωνίες Λιβάνου-Καζέρτας-Βάρκιζας και των υπόλοιπων ατιμωτικών για τους εργάτες και τον ελληνικό λαό συμφωνίες.

Οι μόνοι που σταθερά υποστήριζαν με κόστος την ζωή τους την δυνατότητα σοσιαλιστικής επανάστασης, κήρυτταν ανήλεο πόλεμο απέναντι στην αστική τάξη της Ελλάδα και καλούσαν σε Ενιαίο Εργατικό μέτωπο τους εργαζομένους απέναντι στο φασισμό, ήταν οι Τροτσκιστές.

Αυτή η περίοδος είναι κρίσιμη και αρκετά επικίνδυνη για την εργατική τάξη και τα φτωχά λαϊκά στρώματα. Ο ελληνικός καπιταλισμός είναι πλήρως χρεοκοπημένος, η κυβέρνηση μας εντάσσει όλο και περισσότερο στους πολιτικούς σχεδιασμούς του ΝΑΤΟ, ΗΠΑ και ΕΕ, υπάρχει μία κατάσταση αποσταθεροποίησης στην περιοχή της Α. Μεσογείου και των Βαλκανίων και ταυτόχρονα μία ακραία επίθεση απέναντι στα δικαιώματα και τις ελευθερίες. Ο μόνος τρόπος για να διαχειριστούν την δομική κρίση του συστήματος είναι να φορτώσουν τα σπασμένα στους εργαζομένους, εφαρμόζοντας εκατοντάδες μνημονιακούς νόμους, καταργώντας οποιαδήποτε εργασιακό δικαίωμα και βαθαίνοντας παραπάνω το νέο σύστημα εκμετάλλευσης. Οι πλειοψηφία της κοινωνίας ζει κάτω ή κοντά στο όριο της φτώχειας, τα χρέη των νοικοκυριών είναι τεράστια, το 25% του εργατικού δυναμικού βρίσκεται σε κατάσταση ανεργίας ή υποαπασχόλησης και το υπόλοιπο εργάζεται με πάρα πολύ χαμηλούς μισθούς και ελαστικές σχέσεις εργασίας.

Παρόλη την κρίσιμη κατάσταση το εργατικό κίνημα βρίσκεται σε υποχώρηση και δεν στέκεται στο ύψος που απαιτούν οι συνθήκες. Η μνημονιακή μετάλλαξη του ΣΥΡΙΖΑ οδήγησε σε μία απογοήτευση και αμφισβήτηση των αγώνων. Αντί λοιπόν, από τις οργανώσεις που έχουν αναφορά στο εργατικό κίνημα να προάγεται ένα επαναστατικό πρόγραμμα που θα σπάσει τις αυταπάτες ειρηνικών λύσεων και θα βάζει σε ημερήσια διάταξη την σοσιαλιστική επανάσταση αναβιώνουν πολιτικές που οδήγησαν σε εγκληματικές ήττες] το παγκόσμιο εργατικό κίνημα. Οι θιασώτες παρόμοιων πολιτών φαίνεται ότι δεν έχουν βγάλει κανέναν συμπέρασμα από την αποτυχία του σταλινισμού και του ΣΥΡΙΖΑ και μας καλούν ξανά στην δημιουργία εκλογικών μετώπων δίχως ουσία και δίχως επαναστατικό πρόγραμμα.

Πρέπει να παλέψουμε για να απαλλαγούμε οριστικά από αυτές οι πολιτικές και να τις πετάξουμε εκεί που ανήκουν, στο χρονοντούλαπο της ιστορίας. Να παλέψουμε για την ανασυγκρότηση και ανασύνθεση του συνδικαλιστικού-εργατικού κινήματος πάνω σε ένα επαναστατικό πρόγραμμα και σχέδιο αγώνων που θα παλέψει ενάντια στο καπιταλιστικό σύστημα που γεννά την εξαθλίωση, τους πολέμους και την φτώχια. Πρέπει να απαλλαγούμε από κάθε αυταπάτη για τις ρεφορμιστικές-γραφειοκρατικές πολιτικές και τις αντιμαρξιστικές σταλινικές θεωρίες και να αγωνιστούμε για μια επαναστατική κυβέρνηση των εργαζομένων και τον Σοσιαλισμό.

Αν και δεν χρειάζεται απάντηση, μια που η πραγματικότητα σ’ όλο τον κόσμο για όποιον έστω και ελάχιστα γνωρίζει τι γίνεται στο εργατικό και κομμουνιστικό κίνημα, είναι αμείλικτη: ο σταλινισμός και τα σταλινικά ΚΚ είναι ανύπαρκτα και δεν παίζουν κανένα ρόλο στα εργατικά κινήματα των χωρών τους. Υπάρχουν μόνο κάποιες σταλινικές «γκρούπες», οι οποίες και αυτές σιγά σιγά εξαφανίζονται αλλά συνεχίζουν τον «πόλεμο» ενάντια στον επαναστατικό μαρξισμό/τροτσκισμό. Σ’ αυτού του «πολέμιους» τους υπενθυμίζουμε το ρώσικο λαϊκό μύθο που ο Λένιν χρησιμοποίησε προς υπεράσπιση της Ρόζας Λούξεμπουργκ (αυτή την χιτλερλούξεμπουργκ, θυμάσαι σταλινικέ σωματοφύλακα;): «Οι αετοί μπορεί καμιά φορά να πετάξουν και χαμηλότερα από τις κότες, μα οι κότες ποτέ δεν μπορούν να πετάξουν στα ύψη που πετάν οι αετοί»⁷.

–

Αλέξης Μπρέντας

–