Πρόταση για δύο Εκθέσεις: “Νίκος Καζαντζάκης, ο κοσμοπαρωρίτης” και “Εαυτούς και Αλλήλους”
«ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ, ο κοσμοπαρωρίτης»
–
Δημήτρης Κατσορίδας | 16.02.2018
–
Ο παραπάνω τίτλος είναι από το μεγάλο Αφιέρωμα-Έκθεση προς τιμήν του Νίκου Καζαντζάκη, στο Μουσείο Μπενάκη (διάρκεια 21-12-2017 έως 25-2-2018), με αφορμή την ανακήρυξη του 2017 ως Έτους Νίκου Καζαντζάκη, από το Υπουργείο Πολιτισμού. Περιλαμβάνει τρεις εκθέσεις που η βασική παρουσιάζεται στο Μουσείο Μπενάκη (Πειραιώς 138), ενώ οι άλλες δύο βρίσκονται στην Πινακοθήκη Γκίκα και στο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης.
Όπως περιγράφεται στο ενημερωτικό φυλλάδιο, «Στην έκθεση παρουσιάζονται γνωστές και άγνωστες πτυχές της ζωής, του έργου και των ταξιδιών του Νίκου Καζαντζάκη, με την ανάδειξη σημαντικών σταθμών της πορείας του. Συγκεκριμένα, γίνεται μια εργοβιογραφική προσέγγιση της προσωπικότητάς του, μέσα από χειρόγραφα, φωτογραφίες και ποικίλο πληροφοριακό υλικό, η οποία εμπλουτίζεται από το πλήθος των μεταφρασμένων σε περισσότερες από 50 γλώσσες έργων του, προβάλλοντας τον οικουμενικό του χαρακτήρα. Παράλληλα, δίνεται έμφαση στις εμβληματικές μορφές (όπως ο Όμηρος, ο Δάντης, ο Σαίξπηρ, ο Μπερξόν, ο Νίτσε και άλλοι) και στα ταξίδια του (στην Ελλάδα και σε ολόκληρο τον κόσμο), σε πρόσωπα και εμπειρίες δηλαδή που αποτέλεσαν σημαντικούς παράγοντες της διαμόρφωσης και της έμπνευσής του». Δίνονται διάφορες πληροφορίες για το έργο του, όπως για παράδειγμα ότι την «Οδύσσεια», μέχρι να την ολοκληρώσει, την έγραψε επτά φορές, επί 13 χρόνια. Η τελευταία γραφή έγινε το 1938, όπου κι εκδόθηκε σε 33.333 στίχους. Μάλιστα, την θεωρούσε ως έργο ζωής. Επίσης, μια σχετικά άγνωστη πτυχή της ζωής του είναι ότι το 1945 διετέλεσε πρόεδρος της Σοσιαλιστικής Εργατικής Ένωσης, η οποία είχε ως στόχο την ενοποίηση όλων των σοσιαλιστικών κινήσεων σε ένα ενιαίο πολιτικό φορέα.
Μπορεί να του στερήθηκε το Νόμπελ λογοτεχνίας, εξαιτίας της αντίδρασης του εγχώριου κατεστημένου, όμως αναδείχτηκε ως ο πλέον πολυμεταφρασμένος νεοέλληνας συγγραφέας παγκοσμίως και ένας από τους σημαντικότερους λογοτέχνες. Υπάρχουν, περίπου, 600 εκδόσεις ξένων μεταφρασμένων έργων του. Πολυγραφότατος, με ποικιλία ενδιαφερόντων, αναδεικνύεται ως ένας ξεχωριστός άνθρωπος του πολιτισμού και ένας ιδιαίτερος εργάτης του λόγου. Υπήρξε μια πολυσχιδής και μπορούμε να πούμε αντιφατική προσωπικότητα και γι’ αυτό ένα ανήσυχο πνεύμα.
Ο Καζαντζάκης εμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα το 1906 και ασχολήθηκε με όλα τα λογοτεχνικά είδη: μυθιστόρημα, δοκίμιο, ποίηση, θέατρο, παιδικά βιβλία, μεταφράσεις, κινηματογραφικά σενάρια, θεατρικά έργα κλπ. Παρ’ όλα αυτά, στα σύγχρονα σχολικά βιβλία υπάρχουν ελάχιστα αποσπάσματα από τα έργα του. Επίσης, σημαντικό ρόλο στη ζωή και το έργο του, έπαιξαν και οι γυναίκες, καθώς «αποτελούν, κατά κάποιον τρόπο, μυστικά ερμηνευτικά κλειδιά», όπως επισημαίνεται στην Έκθεση.
Ο λόγος του Καζαντζάκη είναι φιλοσοφικός με έντονο θεολογικό και υπαρξιακό υπόβαθρο: «Η λαχτάρα του σκουληκιού να γίνει πεταλούδα στάθηκε για μένα πάντα το πιο επιτακτικό και συνάμα το νόμιμο χρέος του σκουληκιού και του ανθρώπου. Να σε κάμει ο Θεός σκουλήκι, κι εσύ με τον αγώνα σου να γίνεις πεταλούδα».
Οι δυο βασικές ιδέες του Καζαντζάκη, που διαπερνούν το έργο του, είναι ο Άνθρωπος και η Ελευθερία, οι οποίες όμως πρέπει να μετουσιώνονται σε πράξη. Γι’ αυτόν, ελευθερία, σημαίνει, πάνω απ’ όλα, απουσία του φόβου και της ελπίδας. Σχετίζεται με την έννοια της διαρκούς ανάβασης και της συνεχούς πνευματικής ανύψωσης. «…Φτάσε όπου δεν μπορείς», έλεγε.
Τέλος, από ένα ανέκδοτο μυθιστόρημά του, με τίτλο «Ο Ανήφορος», θα μπορούσαμε να αξιοποιήσουμε ως μότο ένα απόσπασμα, το οποίο, κατά τη γνώμη μου, με τρεις λέξεις περιγράφει πως θα έπρεπε να είναι η ζωή μας: «Κρασί, έρωτας, στοχασμός…».
–
«Εαυτούς και Αλλήλους»
–
Δεν είναι τυχαίος ο τίτλος της Έκθεσης, «Εαυτούς και Αλλήλους», του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης-ΜΙΕΤ (γίνεται από 12-12-2017 έως 3-3-2018, στο Μέγαρο Εϋνάρδου, Αγ. Κωνσταντίνου 20).
Όπως αναφέρεται στο ενημερωτικό σημείωμα, παρουσιάζονται περίπου 400 έργα (λάδια, σχέδια, γλυπτά, χειρόγραφα και φωτογραφίες), κατά κύριο λόγο προσωπογραφίες, από τη συλλογή του Διονύση Φωτόπουλου. Μεταξύ άλλων, εκτίθενται έργα των Θ. Απάρτη, Δ. Διαμαντόπουλου, Φ. Κόντογλου, Γ. Μπουζιάνη, Γ. Παππά, Γ. Μόραλη, Γ. Τσαρούχη, L. de Nobili, Ν. Χατζηκυριάκου-Γκίκα, Γ. Λάππα, Τ. Μαντζαβίνου, Γ. Μαυροείδη, Μ. Μπιτσάκη, Χ. Μπότσογλου, Δ. Μυταρά, Θ. Παπαγιάννη, Ε. Σακαγιάν, Ν. Στεφάνου, Β. Φωτόπουλου, Γ. Ψυχοπαίδη.
Στα έργα των προαναφερθέντων ζωγράφων υπάρχουν τόσο αυτοπροσωπογραφίες όσο και αναπαραστάσεις προσωπογραφιών των Σολωμού, Κάλβου, Τέλλου Άγρα, Ουράνη, Καρκαβίτσα, Μυριβήλη, Βάρναλη, Καββαδία, Σεφέρη, Παπαδιαμάντη, Καρυωτάκη, Μάνου Χατζηδάκη, Γκάτσου, Ελύτη κ.ά. Επίσης, υπάρχουν χειρόγραφες επιστολές διάσημων, καθώς επίσης σκίτσα, εκμαγεία, σχέδια για βιβλία των Ν. Γαβριήλ Πετζίκη, Μαρίας Κάλλας, Ντίνου Χριστιανόπουλου, Κικής Δημουλά, Καρόλου Κουν κ.ά.
Τα συλλεκτικά κομμάτια από την έκθεση είναι, ουσιαστικά, μια μορφή αυτοβιογραφίας, του Διονύση Φωτόπουλου, αφού «αυτοβιογραφείται μέσα από τους άλλους», εξ ου και ο τίτλος, «Ο Εαυτός και οι Άλλοι». Όπως, μεταξύ άλλων, λέει ο Διονύσης Καψάλης, σε ομότιτλο Λεύκωμα, που περιλαμβάνει έργα από τη συλλογή του Διονύση Φωτόπουλου, oι μορφές που έχει συγκεντρώσει γύρω του είναι, «…όσες συνάντησε τυχαία, όσες θήρευσε και όσες αγάπησε μέσα από την τέχνη του. Υπήρξαν όλοι αρχάγγελοι του δικού μας κόσμου, καθένας με τα πάθη του και τους καημούς, τις χαρές και τις λύπες του, τις εφήμερες και τις ανυποχώρητες· όλοι όμως αφοσιωμένοι με πάθος στην υπόθεση της ομορφιάς και της ζωής, όπως και ο ίδιος ο Διονύσης Φωτόπουλος. Η δική του δόξα, που είχε τέτοιους φίλους, είναι τώρα πια και δική μας: “μια απέραντη αλληλεγγύη πεθαμένων και ζωντανών”, όπως έλεγε ο Σεφέρης».
Ωστόσο, τον πυρήνα της έκθεσης τον προσδιορίζει, με εξαιρετικό τρόπο, ο ίδιος ο Διονύσης Φωτόπουλος στο εισαγωγικό σημείωμα, το οποίο θα μπορούσαμε να πούμε ότι αποτελεί και μια προτροπή προς όλους μας: «Είναι οι φίλοι, είναι εκείνες οι φυσιογνωμίες των ανθρώπων που συνάντησες ή ονειρευόσουν να συναντήσεις, τα βλέμματά τους που έλεγαν πολλά, είναι οι ιδέες που αναστατώνουν το μυαλό και που σπρώχνουν στην αναζήτηση καινούριας οπτικής στη ζωή και στην τέχνη, είναι η διαφώτιση, οι αγώνες για έναν καλύτερο κόσμο, για μια καλύτερη πατρίδα, για ελευθερία, για πιο τρελά όνειρα. Είναι οι δάσκαλοι μέσα κι έξω απ’ τη Σχολή, οι τυχαίες συναντήσεις με ελεύθερα μυαλά, είναι οι διαφωνίες με τους συμμαθητές, είναι η χαρά του ανοίγματος της σκέψης, το όνειρο του έρωτα, η συμπόρευση της φιλίας, η ποίηση και η μουσική. Ήμουνα τυχερός γιατί τα είχα όλα αυτά, έκανα ό,τι μπορούσα, ο καθένας άξιος της μοίρας του».
Το προαναφερθέν απόσπασμα είναι ουσιαστικά ο απολογισμός μιας ζωής, αυτόν που κάποια στιγμή πιθανόν να κάνουμε όλοι/-ες (ή που κάνουμε ανά διαστήματα). Τότε, αναγκαζόμαστε να δούμε πως πήραμε τη ζωή μας. Και θα μακαρίζουμε τον εαυτό μας, όπως ο Διονύσης Φωτόπουλος, εάν μπορούμε να πούμε ότι πράγματι, κάτι καταφέραμε…