«Εγώ την αλήθεια…» για «να μάθωμεν γνώση…»: 1821 και Απομνημόνευμα

«Εγώ την αλήθεια…» για «να μάθωμεν γνώση…»: 1821 και Απομνημόνευμα

 

Δημήτρης Κατσορίδας | 18.04.2022

 

Οι άνθρωποι είναι από τη φύση τους αφηγηματικά όντα. Αφηγούμαστε ιστορίες δικές μας ή των άλλων, και τις λέμε με τον δικό μας ιδιαίτερο τρόπο. Επίσης, γινόμαστε ακροατές αφηγήσεων. Οι άνθρωποι έχουν ανάγκη να μιλήσουν, να μοιραστούν, να ακούσουν, να επικοινωνήσουν αυτά που βίωσαν ή βιώνουν, και να τα μεταλαμπαδεύσουν, ιδιαίτερα αν πρόκειται για σημαντικά ιστορικά γεγονότα.

Ένα τέ­τοιο τρόπο αφή­γη­σης έχουν τα Απο­μνη­μο­νεύ­μα­τα και οι Μαρ­τυ­ρί­ες.

Όμως, ποιοι γρά­φουν απο­μνη­μο­νεύ­μα­τα; Για ποιο λόγο τα γρά­φουν; Τι είναι αυτό που τους πα­ρα­κι­νεί; Τι θέ­λουν να δια­σώ­σουν;

Αυτά είναι κά­ποια από τα ερω­τή­μα­τα, που σου γεν­νώ­νται βλέ­πο­ντας την Έκ­θε­ση του Ιδρύ­μα­τος της Βου­λής, με τίτλο, «Εγώ την αλή­θεια…» (έως 30-42022), η οποία έχει ως θέμα τα Απο­μνη­μο­νεύ­μα­τα που συ­νέ­γρα­ψαν οι πρω­τα­γω­νι­στές της Επα­νά­στα­σης του 1821.

Σύμ­φω­να με το ενη­με­ρω­τι­κό ση­μεί­ω­μα, «Το απο­μνη­μό­νευ­μα είναι η γρα­πτή αφή­γη­ση συ­νή­θως ιστο­ρι­κών γε­γο­νό­των, τα οποία ο συγ­γρα­φέ­ας βίωσε ως πρω­τα­γω­νι­στής ή πα­ρα­τη­ρη­τής. […] Ωστό­σο, πρό­κει­ται πε­ρισ­σό­τε­ρο για προ­σω­πι­κή και υπο­κει­με­νι­κή εκ­δο­χή των γε­γο­νό­των, που συ­νή­θως απο­σκο­πεί να δι­καιώ­σει τον συγ­γρα­φέα. Μο­λα­ταύ­τα, το απο­μνη­μό­νευ­μα απο­τε­λεί πο­λύ­τι­μη πηγή για την επι­στη­μο­νι­κή ιστο­ριο­γρα­φία, ενώ σε με­ρι­κές πε­ρι­πτώ­σεις απο­τε­λεί ση­μα­ντι­κό γλωσ­σι­κό τεκ­μή­ριο ή και επί­τευγ­μα λο­γο­τε­χνι­κού ύφους». Επι­πλέ­ον, θα συ­μπλή­ρω­να ότι το Απο­μνη­μό­νευ­μα λει­τουρ­γεί ταυ­τό­χρο­να και παι­δα­γω­γι­κά, επει­δή μέσω της αφή­γη­σης και των πε­ρι­πε­τειών των πρω­τα­γω­νι­στών του, προ­σπα­θούν οι με­τα­γε­νέ­στε­ροι να απο­φύ­γουν λάθη του πα­ρελ­θό­ντος, να γί­νουν σο­φό­τε­ροι ή ακόμη και να κα­τα­λά­βουν την ανά­γκη ενός κα­λύ­τε­ρου κό­σμου. Σε συν­δυα­σμό με τις ιστο­ρι­κές με­λέ­τες συμ­βάλ­λουν στη δια­τή­ρη­ση της ιστο­ρι­κής μνή­μης. Δια­φέ­ρουν από την Μαρ­τυ­ρία στο ότι αυτή συν­δέ­ε­ται με το απο­δει­κτι­κό στοι­χείο, συ­νή­θως απλών αν­θρώ­πων, οι οποί­οι υπήρ­ξαν μάρ­τυ­ρες τρα­γι­κών γε­γο­νό­των, όπως ένας πό­λε­μος, μια γε­νο­κτο­νία, μια κα­τα­στρο­φή, σφα­γές, βια­σμοί, βα­σα­νι­σμοί, κα­κου­χί­ες, διώ­ξεις, ή ακόμη και μορ­φών αλ­λη­λεγ­γύ­ης, κ.λπ.

Στα καθ’ ημάς, τέ­τοιες μαρ­τυ­ρί­ες έχου­με για τη Μι­κρα­σια­τι­κή Κα­τα­στρο­φή, την Κα­το­χή, τις εκτε­λέ­σεις, την πείνα και τα στρα­τό­πε­δα συ­γκέ­ντρω­σης, τον εμ­φύ­λιο, τη Μα­κρό­νη­σο, τα βα­σα­νι­στή­ρια της Χού­ντας των συ­νταγ­μα­ταρ­χών (1967-74), την εξέ­γερ­ση του Πο­λυ­τε­χνεί­ου το 1973, το πρα­ξι­κό­πη­μα  του Ιω­αν­νί­δη στην Κύπρο το 1974 και την ει­σβο­λή της Τουρ­κί­ας σ’ αυτή, κ.λπ. Οι Μαρ­τυ­ρί­ες πε­ρι­λαμ­βά­νουν τόσο τις τρα­γι­κές στιγ­μές που βί­ω­σαν οι άν­θρω­ποι όσο και το φρό­νη­μα αγω­νι­στι­κό­τη­τας, θάρ­ρους και μα­χη­τι­κό­τη­τας που επέ­δει­ξαν πολ­λοί από αυ­τούς που συμ­με­τεί­χαν σε αυτά τα κομ­βι­κά ιστο­ρι­κά γε­γο­νό­τα. Μά­λι­στα, τέ­τοιου τύπου γε­γο­νό­τα είχαν, πολ­λές φορές, τραυ­μα­τι­κή εμπει­ρία, η οποία ως τέ­τοια εγ­γρά­φε­ται στη συλ­λο­γι­κή μνήμη και ιστο­ρία, ενώ με­τα­δί­δε­ται από γενιά σε γενιά, δη­μιουρ­γώ­ντας μια συλ­λο­γι­κή ταυ­τό­τη­τα, αλλά και μια συ­ναι­σθη­μα­τι­κή λει­τουρ­γία. Διότι, μαζί με τον αφη­γη­τή έχου­με κι άλλες φωνές που μι­λούν μέσω αυτού (πο­λυ­φω­νι­κός εαυ­τός). Υπό αυτή την έν­νοια, ο αφη­γη­τής, θε­ω­ρεί ότι είναι και μια οφει­λή και ένα ιερό κα­θή­κον τόσο προς τον εαυτό του όσο και προς αυ­τούς που χά­θη­καν, αλλά και ως χρέος στις πα­ρού­σες και με­τα­γε­νέ­στε­ρες γε­νιές να με­τα­φέ­ρει την εμπει­ρία του.

Λαμ­βά­νο­ντας υπόψη τα προ­α­να­φερ­θέ­ντα, μπο­ρού­με να πούμε ότι τα Απο­μνη­μο­νεύ­μα­τα, στην προ­κει­μέ­νη πε­ρί­πτω­ση των αγω­νι­στών του 1821, απο­τε­λούν βα­σι­κή πηγή της ιστο­ρί­ας της Επα­νά­στα­σης, της δια­τή­ρη­σης της ιστο­ρι­κής μνή­μης, αλλά και βιω­μέ­νη μαρ­τυ­ρία της εμπει­ρί­ας όπως την έζη­σαν και την εξέ­λα­βαν οι ίδιοι, δια­τρα­νώ­νο­ντας συγ­χρό­νως και τη συμ­με­το­χή τους σ’ αυτή. Αφη­γού­νται σκη­νές από την κα­θη­με­ρι­νό­τη­τα πριν και κατά τη διάρ­κεια της Επα­νά­στα­σης, την προ­πα­ρα­σκευή της, την κα­τα­πί­ε­ση, τους διωγ­μούς κ.λπ.

Στην εν λόγω Έκ­θε­ση, οι πηγές και τα τεκ­μή­ρια για την Επα­νά­στα­ση του 1821 είναι πολλά και ποι­κί­λα, δη­μό­σια και ιδιω­τι­κά, όπως έγ­γρα­φα, προι­κο­σύμ­φω­να, συμ­βό­λαια, αλ­λη­λο­γρα­φία, εφη­με­ρί­δες, ημε­ρο­λό­για, έργα τέ­χνης, αντι­κεί­με­να της κα­θη­με­ρι­νής ζωής, πο­λε­μι­κές εξαρ­τή­σεις, τρα­γού­δια, εκ­δό­σεις, αφη­γή­σεις, Απο­μνη­μο­νεύ­μα­τα, κ.λπ. Βέ­βαια, τα Απο­μνη­μο­νεύ­μα­τα Ελ­λή­νων και φι­λελ­λή­νων, και οι αφη­γή­σεις έχουν μια ξε­χω­ρι­στή θέση. Τα 21 επι­λεγ­μέ­να Απο­μνη­μο­νεύ­μα­τα, που πα­ρου­σιά­ζο­νται με τη σειρά που είδαν το φως της δη­μο­σιό­τη­τας, δη­λα­δή με κέ­ντρο την πρώτη τους έκ­δο­ση, ανα­δει­κνύ­ουν την ιδιαι­τε­ρό­τη­τα του κα­θε­νός από τα πρό­σω­πα που τα συ­νέ­γρα­ψαν. Γι’ αυτό υπάρ­χει και σχε­τι­κό βιο­γρα­φι­κό των συγ­γρα­φέ­ων, όπως και πλη­ρο­φο­ρί­ες για την δια­δρο­μή του κάθε απο­μνη­μο­νεύ­μα­τος.

Αυτά και πολλά άλλα ακόμη μπο­ρεί να ανα­κα­λυ­φθούν μέσα από τη με­λέ­τη των δια­φό­ρων γε­γο­νό­των, έχο­ντας πάντα κατά νου την υπεν­θύ­μι­ση του Γ. Στε­φα­νά­του ότι «Η ιστο­ρία είναι πα­ρά­γω­γο του αν­θρώ­που, και ο άν­θρω­πος είναι πα­ρά­γω­γό της ιστο­ρί­ας».