1918: Η ίδρυση της ΓΣΕΕ και του ΣΕΚΕ
Στο α’ μέρος του αφιερώματος παρακολουθήσαμε τα πρώτα συνδικαλιστικά και πολιτικά βήματα του ελληνικού προλεταριάτου, τα πρώτα κομβικά ζητήματα που είχε ν’ αντιμετωπίσει. Σ’ αυτό το β’ μέρος θα εξετάσουμε την ίδρυση της ΓΣΕΕ και του ΣΕΚΕ.
Η μακρόχρονη και βασανιστική πορεία του ελληνικού εργατικού κινήματος βρίσκει τον πρώτο της μεγάλο σταθμό στα δύο ιστορικά συνέδρια του 1918, με τα οποία ιδρύθηκαν η ΓΣΕΕ (Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδας) και το ΣΕΚΕ (Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος). Το εργατικό κίνημα αποκτά τότε για πρώτη φορά ένα εργατικό κόμμα, αφήνοντας πίσω τον κατακερματισμό των πρώιμων σοσιαλιστικών ομάδων, και επιπλέον μια πανεθνική συνδικαλιστική οργάνωση. Οι δύο αυτές οργανώσεις θα παίξουν έκτοτε καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη και διαμόρφωση του εργατικού κινήματος.
Είχαν προηγηθεί: (α) Μια πύκνωση των εργατικών απεργιών και αγώνων από το 1908 μέχρι το 1918, σημαντικές εμπειρίες και παρακαταθήκες για την εργατική τάξη. Σταθμός μεταξύ άλλων η ηρωική απεργία των μεταλλωρύχων της Σερίφου το 1916 (4 νεκροί εργάτες από πυρά της χωροφυλακής, αλλά και 4 νεκροί και πολλοί τραυματίες χωροφύλακες στις συγκρούσεις με τους εργάτες). (β) Η εξάπλωση του συνδικαλισμού πανελλαδικά, ο πολλαπλασιασμός των σωματείων (200 το 1917 και 320 το 1918, με περίπου 100.000 μέλη), η ίδρυση Εργατικών Κέντρων σε Αθήνα, Πειραιά, Βόλο, Θεσσαλονίκη, Λάρισα, Χανιά κ.α. (γ) Μια ορισμένη στελεχοποίηση του εργατικού κινήματος με την ανάδειξη μαχητικών, έμπειρων και καταρτισμένων αγωνιστών, κυρίως προερχόμενων από τη Φεντερασιόν της Θεσσαλονίκης και τη Σοσιαλιστική Νεολαία του Λιγδόπουλου. (δ) Μια σημαντική χειροτέρευση του ήδη άθλιου βιοτικού επιπέδου των εργατικών και λαϊκών μαζών από την αδιάκοπη πολεμική περιπέτεια της ελληνικής αστικής τάξης (Βαλκανικοί Πόλεμοι, Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος). (ε) Η εξελισσόμενη πολιτική κρίση των δύο μεγάλων παρατάξεων της άρχουσας τάξης, Βενιζελικών και Κωνσταντινικών, που μερικά χρόνια αργότερα θα εξελιχθεί σε κατάρρευση του πολιτικού σκηνικού μετά το φιάσκο της Μικρασιατικής Καταστροφής. (στ) Ίσως το σημαντικότερο, η καθοριστική επίδραση της Ρώσικης Επανάστασης, της επικράτησης των μπολσεβίκων και της ίδρυσης του πρώτου εργατικού κράτους. (ζ) Τέλος, το ανοδικό επαναστατικό κύμα στην Κεντρική Ευρώπη (Γερμανία, Ουγγαρία, Ιταλία, Βουλγαρία).
Η προσπάθεια ίδρυσης ενός πανεθνικού συνδικαλιστικού οργάνου δεν ήταν η πρώτη. Είχε προηγηθεί το 1911, με πρωτοβουλία του Εργατικού Κέντρου Αθηνών, μια παρόμοια προσπάθεια με το όνομα «Πανελλήνιος Εργατική Ομοσπονδία» (ΠΕΟ), που όμως ναυάγησε λόγω των πρόωρων αντικειμενικών συνθηκών και του αποκλεισμού από τη λειτουργία της των σοσιαλιστών. Η ΠΕΟ περιόρισε την ύπαρξή της στα χαρτιά και στις σφραγίδες. Ακολούθησε μια δεύτερη προσπάθεια, ευθύς μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων το 1914, κατόπιν πρωτοβουλίας των καπνεργατών, που κάλεσαν σχετική συνδιάσκεψη στην Αθήνα και πήραν ανάλογες αποφάσεις, αλλά χωρίς να τις εφαρμόσουν. Ακολούθησε και μια τρίτη προσπάθεια, το 1916, από το Εργατικό Κέντρο Πειραιά, κι αυτή όμως άκαρπη.
Το συνέδριο του 1918, όμως, που ξεκίνησε στις 21 Οκτώβρη και διεξήχθη για οκτώ μέρες στο Βασιλικό και έπειτα στο Δημοτικό Θέατρο, αποτέλεσε και το ιδρυτικό συνέδριο της ΓΣΕΕ. Συμμετείχαν 214 σωματεία, που σύμφωνα με τις δηλώσεις τους αντιπροσώπευαν 65.000 εργάτες. Στο συνέδριο παρουσιάστηκαν αρκετές τάσεις. Πρώτον, η τάση των αστικών στοιχείων με επικεφαλής τον φανατικό βενιζελικό Μαχαίρα, στοιχεία δεξιά, δεμένα με τα αστικά κόμματα και πράκτορες της αστικής τάξης μέσα στο εργατικό κίνημα. Προέρχονταν κατά κύριο λόγο από τα σωματεία φορτοεκφορτωτών και λιμενεργατών Πειραιά. Δεύτερον, η τάση των σοσιαλιστών, κυρίως από αντιπροσώπους σωματείων της Θεσσαλονίκης, των σιγαροποιών, ηλεκτροτεχνιτών, κάποιοι παλαιά στελέχη της Φεντερασιόν. Υποστήριζαν μ’ έναν καθαρό τρόπο την ταξική ανεξαρτησία της εργατικής τάξης, τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της, τον ιστορικό της ρόλο για την κατάληψη της εξουσίας. Ανάμεσα ή παράπλευρα στους δύο κύριους πόλους του Συνεδρίου εμφανίστηκαν μια μετριοπαθής τάση και ορισμένοι αναρχοσυνδικαλιστές, που υποστήριζαν την αποχή από οποιαδήποτε πολιτική.
Οι σοσιαλιστές κατάφεραν να υιοθετήσει το Συνέδριο τις θέσεις τους για την πάλη των τάξεων και την ανεξαρτησία της εργατικής τάξης, δηλαδή ότι η ΓΣΕΕ θα στέκεται «έξω από κάθε αστική επιρροή» (με 158 υπέρ, 21 κατά και 1 λευκό). Όμως στην πρώτη 11μελή διοίκηση της ΓΣΕΕ, τα αστικά στοιχεία, που έπαιζαν τον ρόλο της κυβερνητικής παράταξης, είχαν την πλειοψηφία με 6 θέσεις. Η ομάδα των σοσιαλιστών εκπροσωπούνταν από τους Μπεναρόγια, Ευαγγέλου, Παπανικολάου και η σοσιαλιστική ομάδα του Γιαννιού (που είχε μείνει εκτός του ΣΕΚΕ) από τους Δελεζάνο και Χατζημιχάλη.
Το συνδικαλιστικό κίνημα στην Ελλάδα απέκτησε λοιπόν το 1918 ένα τριτοβάθμιο όργανο πάνω από τα πρωτοβάθμια σωματεία και τα Εργατικά Κέντρα. Η ίδρυση ομοσπονδιών, κλαδικών και ομοιοεπαγγελματικών, ήταν εξέλιξη που ακολούθησε την ίδρυση της ΓΣΕΕ, αφού αμέσως μετά το συνέδριο δημιουργήθηκαν οι ομοσπονδίες ηλεκτροφωτισμού, βυρσοδεψεργατών, υποδηματεργατών, μυλεργατών, αρτεργατών, εργατών τύπου κ.α. Το μικρό μέγεθος της ελληνικής βιομηχανίας, η αστάθεια των βιομηχανικών δραστηριοτήτων, η μεγάλη κινητικότητα των εργαζομένων από εργασία σε εργασία, εμπόδιζε μέχρι τότε τη συγκρότηση ομοσπονδιών και ευνοούσε τις τοπικές οργανώσεις των Εργατικών Κέντρων.
Λίγες μόνο μέρες μετά τη λήξη του ιδρυτικού συνεδρίου της ΓΣΕΕ, ξεκίνησαν, στις 4 Νοέμβρη, στα γραφεία του συνδέσμου μηχανικών των ατμόπλοιων, οι εργασίες του Α’ Πανελλαδικού Σοσιαλιστικού Συνεδρίου. Τριάντα αντιπρόσωποι των διαφόρων σοσιαλιστικών ομάδων της Ελλάδας συγκεντρώθηκαν με σκοπό την ενοποίησή τους και την ίδρυση του πρώτου εργατικού σοσιαλιστικού κόμματος. Είχαν προηγηθεί κι άλλες προσπάθειες ενοποίησης των σοσιαλιστών στην Ελλάδα, με την Α’ Σοσιαλιστική Συνδιάσκεψη (1915) και τη μυστική Β’ Σοσιαλιστική Συνδιάσκεψη (Θεσσαλονίκη 1918), η οποία αποφάσισε το συνέδριο ίδρυσης του κόμματος να γίνει στην Αθήνα και να συμμετάσχουν όλοι ανεξαιρέτως. Εντωμεταξύ η κυβέρνηση Βενιζέλου, ποντάροντας καιροσκοπικά στα πιθανά οφέλη της ύπαρξης ενός εργατικού μεταρρυθμιστικού κόμματος, το οποίο θα βοηθούσε την ελληνική μπουρζουαζία στη διεκδίκηση της λείας της από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο έναντι των σερβικών και βουλγαρικών διεκδικήσεων, επιτρέπει τη διεξαγωγή του συνεδρίου, όπως επέτρεψε και το συνέδριο της ΓΣΕΕ, ελπίζοντας στην κυριαρχία των εγκαθέτων της.
Το ιδρυτικό συνέδριο του ΣΕΚΕ παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον λόγω των σφοδρών ιδεολογικών και πολιτικών αντιπαραθέσεων που ξέσπασαν στο εσωτερικό του. Οι διαμάχες αυτές ήταν προϊόν των εσωτερικών ιδεολογικών αδυναμιών των στελεχών του εργατικού κινήματος, κυρίως όμως μετέφεραν στο εσωτερικό τις τεκτονικές ανακατατάξεις του διεθνούς εργατικού κινήματος. Γεννημένο την εποχή του Μεγάλου Ιμπεριαλιστικού Πολέμου, στο ξεκίνημα της ταραχώδους περιόδου του Μεσοπολέμου, μετά την ιστορική χρεοκοπία της 2ης Διεθνούς, λίγους μήνες πριν την ίδρυση της 3ης Διεθνούς, το νιόβγαλτο κόμμα βρέθηκε μέσα σ’ έναν κυκλώνα κοσμοϊστορικών ανακατατάξεων και αλλαγών.
Το συνέδριο είχε προετοιμαστεί από οργανωτική επιτροπή (Αρβανίτης, Δημητράτος, Κόκκινος, Μπεναρόγιας, Λιγδόπουλος). Σε όλη τη διάρκειά του, πρόεδρος είχε εκλεγεί ο Πεχνά Άντζελ, εβραίος καπνεργάτης από την Φεντερασιόν. Οι βασικές διαφωνίες συγκεντρώθηκαν γύρω από την Κοινωνία των Εθνών (τον πρόδρομο του ΟΗΕ), τον πόλεμο, το αγροτικό ζήτημα και τον στρατηγικό στόχο του νέου κόμματος.
Η πρώτη μέρα ξεκίνησε με χαιρετισμούς και μια ολιγόωρη διακοπή εργασιών προς τιμή της εξελισσόμενης γερμανικής επανάστασης του 1918. Η αληθινή συζήτηση άρχισε την τρίτη μέρα, στην αρχή γύρω από την Κοινωνία των Εθνών, θέμα πάνω στο οποίο εκφράστηκαν δύο θέσεις: αφενός ότι είναι αστικό κατασκεύασμα (Λιγδόπουλος, Τζουλάτι), αφετέρου ότι είναι σοσιαλιστική και συνεπώς πρέπει ως εργατικό κόμμα να την δεχθούν (Γιάννος, Σιδέρης, Χλωμός). Η αριστερή και η δεξιά τάση του Συνεδρίου είχαν ήδη διαμορφωθεί και χωριστεί. Ψηφίστηκε να μπει στο πρόγραμμα η πρόταση της δεξιάς τάσης με 16 υπέρ και 7 κατά. Ακολούθησε συζήτηση για το άρθρο «περί συμμαχιών και πολέμων». Παρά την επιμονή της αριστεράς, αναγνωρίστηκε «η ανάγκη της εθνικής αμύνης». Αποφασίστηκε το πρόγραμμα να στοχεύει στην κατάργηση της συνταγματικής διάταξης που απαγόρευε τη δημοτική γλώσσα. Το σημαντικότερο όμως διακύβευμα του Συνεδρίου ήταν η συζήτηση περί της «Λαϊκής Δημοκρατίας». Η αριστερή τάση υποστήριξε ότι δεν υπάρχει διαφορά μεταξύ των αστικών πολιτευμάτων, ενώ η ομάδα του Γιαννιού ότι χρειάζεται ένα ενδιάμεσο μεταβατικό καθεστώς. Το συνέδριο υιοθέτησε «την κατάργησιν του βασιλικού θεσμού και την εκδημοκράτησιν της νομοθετικής, εκτελεστικής και δικαστικής εξουσίας ως περιόδου μεταβατικής δια την πραγματοποίησιν της σοσιαλιστικής πολιτείας».
Οι αποφάσεις του Συνεδρίου έχουν χαθεί όπως και η ιδρυτική διακήρυξη του κόμματος. Στην πρώτη Κεντρική Επιτροπή εκλέχθηκαν οι Αρβανίτης, Δημητράτος, Σιδέρης, Κόκκινος, Λιγδόπουλος. Το Συνέδριο είχε αποφασίσει την προσχώρηση στη 2η Διεθνή, όμως η ίδρυση της 3ης Διεθνούς τράβηξε το νέο κόμμα στις γραμμές της.
Το ελληνικό εργατικό κίνημα γεννημένο την εποχή του μονοπωλιακού σταδίου του καπιταλισμού, των πολέμων, των επαναστάσεων και αντεπαναστάσεων, απέκτησε ορισμένα χαρακτηριστικά διαφορετικά από το κλασικό εργατικό κίνημα των ιμπεριαλιστικών χωρών και των ανεπτυγμένων καπιταλιστικών εθνών. Καταρχάς, στο φως της Ρώσικης Επανάστασης, δεν ακολούθησε την ιδεολογική και πολιτική διαδρομή της 2ης Διεθνούς, αλλά επηρεάστηκε από τους Μπολσεβίκους και την 3η Διεθνή. Δεύτερον, κάτω από την επίδραση του πρώτου εργατικού κράτους απέκτησε εξαρχής μια αντικαπιταλιστική–επαναστατική τοποθέτηση, έστω ασαφή και ανεπαρκή προγραμματικά. Τρίτον, ο κοινοβουλευτισμός και οι στοιχειώδεις δημοκρατικές ελευθερίες, τις οποίες γνώρισαν τα εργατικά κόμματα στη Δυτική Ευρώπη, το ελληνικό προλεταριάτο ελάχιστα τις γνώρισε. Μαζί με την απροθυμία της ελληνικής μπουρζουαζίας να ικανοποιήσει στοιχειώδη αιτήματα των εργαζομένων, δεν δημιουργήθηκε καμιά υλική και πολιτική βάση για μια συνδικαλιστική γραφειοκρατία και για εργατικά ρεφορμιστικά κόμματα. Το ΣΕΚΕ ποτέ δεν θα ακολουθήσει τον δρόμο των ρεφορμιστικών σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων της 2ης Διεθνούς. Τέλος, το συνδικαλιστικό κίνημα, ταυτισμένο εξαρχής με την ύπαρξη αντικαπιταλιστικής–επαναστατικής τάσης, δέχθηκε σφοδρές διώξεις και τα συνδικάτα θα βρίσκονται σε συνεχή κρίση διασπάσεων, διώξεων, μικρής οργανωτικής βάσης. Τα ιδρυτικά συνέρια ήταν και τα μόνα που διεξήχθησαν με σχετική νομιμότητα. Αμέσως μετά άρχισαν οι διώξεις, οι εκτοπισμοί, οι διασπάσεις – το 2ο Συνέδριο της ΓΣΕΕ θα πραγματοποιηθεί δύο φορές.
ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΠΑΛΗ – Μάιος 2013